كتاب••• 33

مفه__وم حك__م، و حك_____م اله____ى••• 33

حكم الهى در نظام تكوين و تشري_ع••• 35

انواع حكم در قرآن••• 39

حك__م و قض__اى اله___ى در ايج__اد••• 40

احك__ام اله__ى و قواني__ن تشريع_ى••• 41

(417)

حك___م و قض____ادر بي__ن م____ردم••• 42

حكم و قضاى قطعى الهى، و قوانين ناشى از آن••• 43

حك____م و كت___اب••• 45

(418)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ص__دور حكم خ__اص هر زمان••• 46

اصل ثابت، و حكم محو و اثبات، و تحول كتاب در زمان هاى معين••• 47

حك__م ح_وادث مشمول تحول، و جهت متحول و جهت ثابت اشياء••• 52

ق__درت اج__رايى حك__م اله__ى••• 53

تبعيت حكم انسان از حكم الهى••• 54

حكم و مالكيت و ولاي__ت حك_م••• 56

حكم و فلسفه قان_ون و تشريع••• 60

حكم الهى پس از ارس_ال رس_ل••• 62

(419)

كت__اب فج__ار يا قض__اى الهى در مج__ازات انسان ه__اى فاج___ر••• 63

كتاب عليي__ن، يا قض__اى اله__ى در پ__اداش انسان ه___اى صالح••• 67

(420)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل سوم : قض__ا و اختي__ار انسانى••• 69

قضا و تقدير الهى و اختي_ار انسان__ى••• 69

قضا و قدر، و نقش اختي__ار انسان__ى••• 72

حدود اختيار انسان، و قض_ا و مقدرات••• 75

مرز مشخص هماهنگ__ى قضاى اله__ى و اختي_ار انسان••• 78

حتمى بودن قضا و حف__ظ اختي_ار فعل اختيارى انسان••• 80

هماهنگى قضاى الهى و اختيار انتخاب••• 82

اج__راى قضاى اله__ى در اعم__ال اختي__ارى انس__ان__ى••• 84

(421)

فصل چهارم : قضاهاى رانده شده در اول خلقت بشر••• 87

قضاه_اى رانده شده در اول خلقت آدم••• 87

(422)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

قانون عموم__ى اعلام ش_ده در روز نخس_ت••• 89

هدايت و گمراه__ى، قضاى رانده ش__ده در آغاز آفرينش بشر••• 91

قضاهاى رانده شده در موارد اغواى شيطان••• 94

قضاى رانده شده اولين در مصونيت متقين••• 99

قض__اى اله___ى در هب__وط آدم و استق____رار او در زمي____ن••• 100

قضاى حتم__ى الهى در محكوميت انسان

به زندگ__ى زمين__ى••• 103

قضاى الهى در برقرارى خصومت بين ابليس و آدم و ذريه او••• 107

زندگى و م__رگ، و خ__روج از زمي__ن، به قض__اى اولين الهى••• 108

(423)

فصل پنجم : قضاى الهى در جوامع بشرى••• 109

قضاى الهى در ملازمه بي_ن اعمال نيك گروهى مردم و آثار آن••• 109

(424)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

قضاى الهى در تغيي__ر نعمت ها با تغيير حالات مردم••• 110

قض__اى اله__ى در اص____لاح زمي____ن و وراث___ت آن••• 111

قضاى الهى در ناب__ودى ج_وامع فاس_د••• 113

قض__اى اله__ى درب_اره جامعه يهود و جامع__ه ن__وح••• 116

قضاى الهى و تعهد او بر نجات مؤمنين••• 118

قضاى اله__ى در ت_أيي__د لشك__ر اسلام••• 120

قضاى الهى در غلبه، و كيفيت و عوامل پيروزى اسلام••• 121

قضاى الهى در نصرت رسولان و پي_روزى جهادگ_ران••• 126

(425)

قض__اى اله___ى در بش__ارت مؤمني__ن و اولي__اء الله••• 129

قضاى الهى در ظهورحق و نابودى كفار••• 131

(426)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

قضاى الهى در شقاوت كافر و سعادت مؤمن••• 132

قضاى اله__ى در هداي_ت خل_____ق••• 134

قضاى الهى در عدم هدايت گمراهان••• 138

قضاى الهى در سرنوش__ت كفار بعد از مرگ••• 140

قض__اى اله__ى و حكم برائ__ت از مشركي__ن••• 142

قض__اى اله_ى در م__رگ و جن___گ••• 144

قض_اى اله_ى در م__رگ و انتق___ال••• 146

فصل ششم : قضاى الهى در امر و نهى تشريعى••• 149

(427)

ام___ر ب__ه پ__رست____ش اله_____ى••• 149

ام___ر ب__ه احس__ان وال___دي_____ن••• 151

(428)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

امر به اداى ح__ق اقرب__ا و مساكي__ن و ابن سبي__ل••• 156

نه_____ى از اس______راف••• 157

نهى از افراط در امساك، و نهى از افراط در بخشش••• 158

نه__ى از فرزن__د كش__ى••• 161

نه_____ى از زن__________ا••• 163

نه__ى از قت____ل نف___س••• 164

نه_ى از خوردن مال يتيم••• 166

نه__ى از نق___ض عه___د••• 168

(429)

نهى از تقلب در معاملات••• 169

نهى از پيروى بدون علم••• 171

(430)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نه__ى از خودپرست_ى و كبر••• 175

نه_____ى از ش____________رك••• 178

فصل هفتم : تأخي___ر قض__ا••• 179

قدرت الهى بر اجرا و عدم اجراى قضاى حتمى••• 179

تأخير قضاى الهى و دليل آن••• 181

عامل تأخير قضاى الهى در اجل غير مسمّى تا اجل مسمّى••• 183

عدم تأخير در اجل رسي__ده و قض_اى محتوم••• 185

تأخير ناشى از تقابل حكم قضا با رحمت الهى••• 186

(431)

ص__دور قضاى قبل__ى دليل عدم ص__دور قض__اى بعدى••• 189

عل__ت تأخير قض_اى الهى در جوام__ع فاس_د••• 190

(432)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

قضاى الهى در كيفر و پاداش، در تأخير هلاكت، و در اجراى قضاى سوم••• 192

بخش دوم : سنت هاى الهى

فصل اول : سنت هاى اله__ى در جوام__ع••• 199

سنت ايج__اد امت ه__ا و ن_اب__ودى آن ه___ا••• 199

سنت اله___ى در هداي__ت جوام__ع بش__رى••• 201

سن__ت اله___ى در ارس_ال رس__ل و كت__اب••• 204

سنت الهى در هداي__ت و رسان__دن موجودات به كمال و هدف غايى آنان••• 206

سنت الهى در عذاب دني__وى جوامع بشرى••• 211

(433)

سنت الهى در بى اثر كردن فعاليت هاى كفار••• 213

سنت الهى در نابودى فتنه گ__ران و تصفي__ه محي__ط براى رش_د اسلام••• 214

(434)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

سنت الهى در قط__ع هداي_ت خوداز فاسقان••• 217

سنت الهى در تأثير جنگ ها براى پاكسازى جوامع بشرى••• 219

سنت الهى در غلبه رس__ولان و مؤمني____ن••• 222

سنت اله_ى در دوگانگ__ى انسان ه__ا و ولاي__ت مؤمني__ن••• 223

سنت الهى در تقلّب احوال و تح_ول ح_وادث••• 225

سنت الهى مح___و باط__ل و احق__اق ح___ق••• 226

سنت الهى و قضاى او در تنازع حق و باطل••• 227

سنت الهى غلب__ه حق بر باط__ل در نظام آفرين__ش اله_ى••• 229

(435)

سنت الهى خلق و حركت اسباب وعدم تبعيت آن هاازخواهش هاى نفسانى انسان••• 231

(436)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل دوم : سنت آزمايش و امتحان الهى••• 235

مفه__وم امتح__ان و سن__ت آزماي__ش الهى••• 235

ق_ان__ون آزم_ايش و

قان__ون م__الكي____ت••• 238

هدف آفرينش زمي__ن و آسم__ان و ه__دف قان__ون آزماي___ش••• 241

هدف زندگى و مرگ و آزمايش الهى براى تعيين بهترين اعمال••• 245

هماهنگى سنت آزمايش الهى با سنت هدايت، سرنوشت، و اجل مسمّى••• 249

نظ__ام امتحان مقدمه داورى الهى در آخرت••• 254

آزم__ايش اله__ى و قضاى محت__وم م__رگ و انتق__ال انسان ها••• 256

(437)

نظام آزمايش وسيله قهرى بروز باطن اعمال••• 258

سنت آزمايش الهى، و نابودى افراد فاقد صلاحيت و ناقض هدف خلقت••• 262

(438)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

نظام امتحان و اعتقاد به بازگشت به خدا دو عامل ظهور استحكام ايمان••• 266

سنت ايجاد امت ه_______ا، ارسال رسل، و سنت امتحان و سنت تكذيب و

سنت مجازات و هلاك امت ها••• 268

سن__ت آزم_اي____ش ج__ارى در تم__ام اق___وام و ملت ه___ا••• 269

سن__ت آزماي___ش اله___ى و اخت__لاف در جوام__ع تاريخى••• 272

سنت آزمايش الهى و رابطه آن با اختلاف شريعت ها و دين ها••• 274

سنت ثابت آزمايش الهى و تفكيك گروه هاى مؤمن از منافق••• 276

امتح__ان الهى و تص__ور كاذب كرام__ت و اهان__ت انس___ان••• 277

(439)

فصل سوم : ان__واع آزمايش ه__اى اله_ى و وساي__ل آن••• 279

انواع مختلف آزم__ايش الهى••• 279

(440)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ث_روت و فرزند، دو عامل عمده آزمايش انسان••• 282

غ__رور و طغي__ان ناشى از م__ال و اولاد و اج_راى سنت امتحان خدا••• 283

آزمايش اعم__ال با عوام__ل وابستگ__ى انسان••• 286

اجراى سنت امتحان از طريق اعطا و منع رزق••• 290

امتحان الهى با اعطاى نعمت و پندار غلط انسان از كاردانى و مهارت••• 294

نعمت ها و آزمايش اعمال فردى و مصايب و آزماي___ش اعمال جمعى••• 296

حكمت الهى در امتحان انسان مؤمن بافقروصبر••• 298

آزمايش انسان هادرشدايد، فقدان ها، و مصايب••• 299

(441)

ق__ان___ون آزم__اي__ش و دلي___ل جن___گ ه___ا••• 302

آزماي__ش در جن__گ و تفكي_ك درجات مؤمنين••• 303

(442)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آزم___اي__ش اف_____راد در تح____ولات اجتماع__ى و جن___گ ه_ا••• 305

ظهور حوادث و

جنگ ها آزمايشى براى ظهور ايمان باطنى مردم••• 307

سن__ت آزم__اي__ش اله__ى و قضاى اله___ى در جن___گ و م__رگ••• 310

آزم__ايش صاحب__ان يقي__ن با صب__ر، جهت اعط___اى امام___ت••• 312

وس__اي__ل آزم__اي__ش انس___ان ه___ا••• 313

وج__ود شيطان عام_ل آزمايش انسان••• 316

نظام آزمايش الهى و القائات شيطانى••• 319

فصل چهارم : سنت استدراج، سنت املاء، و سنت مكر الهى••• 323

(443)

معن__اى است___دراج از نظ____ر دي__ن••• 323

معن___اى ام_____لاء از نظ_____ر دي___ن••• 325

(444)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

معن_____اى مك______ر اله______ى••• 326

سنت امتحان ازطريق اعطاى رزق و مجازات از طريق سنت استدراج و املاء••• 328

روش است__دراج و ام__لاى الهى••• 330

اجراى سنت الهى املاء و استدراج از طريق افزايش مال و اولاد••• 332

سن__ت استدراج و مك__ر الهى در جوام__ع مغ__رور و گم__راه••• 333

دخالت مكر الهى در نتيجه اعمال••• 336

مهل__ت كف___ار ع_ام__ل بدبخت__ى و ازدي___اد حج___م گن____اه••• 339

(445)

به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

از همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

(12)

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان

(14) قضا و قدر در نظام آفرينش

شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از

مقدمه ناشر (15)

انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش

اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى امي__ن

(16) قضا و قدر در نظام آفرينش

اق______دام نم_______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران 8/8/1388 مصادف با سالروز ولادت

سلطان قلبها على بن موسى الرضا عليه السلام

مقدمه ناشر (17)

5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

مقدمه مؤلف (19)

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

(20) قضا و قدر در نظام آفرينش

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان

انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

مقدمه مؤلف (21)

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود المي__زان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستن__د هر مطلب با ذك__ر شماره مجل__د و شماره صفح__ه مربوط__ه و آيه مورد استن__اد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

(22) قضا و قدر در نظام آفرينش

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين

شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

مقدمه مؤلف (23)

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(24) قضا و قدر در نظام آفرينش

به غير خدا مى خوانند قضايى ندارند نه به حق و نه به باطل،» (20 / غافر) و «فَقَضهُنَّ سَبْعَ سَمواتٍ فى يَوْمَيْنِ - پس آن ها را در دو روز هفت آسمان كرد،» (12 / فصلت) كه

(28) قضا و قدر در نظام آفرينش

قضا در آن به معناى ابداع و فراغت از ايجاد است و آيه در معناى آيه «بَديعُ السَّمواتِ وَالاَْرْضِ،» (117 / بق_ره) اس_ت.

و از جمله قضاى بشرى در قول، اين است كه مى گويند: «داود چنين قضا كرد.» چه حكمى كه حاكم مى كند از مقوله كلام است، و در قضاى فعلى بشرى آيه شريفه است كه مى فرماي__د: «فَاِذا قَضَيْتُ_مْ مَناسِكَكُ__مْ _ پس چون مناسك خود را به پايان رسانديد،» (200 / بقره) و «ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْيُوفُوا نُذوُرَهُمْ - پس آلودگى هاى خود را زايل نموده و به نذره_اى خود وفا كنن_د.» (29 / حج)

معناى آيه مورد بحث اين است كه ما بنى اسرائيل را در كتاب تورات اخبار داده و اعلام نموديم، اخبارى قاطع كه سوگند مى خورم و قطعى مى گويم كه شما نژاد بنى اسرائيل به زودى در زمين فساد خواهيد كرد - كه مراد به زمين سرزمين فلسطين و

مفهوم قضا (29)

پيرامون آن است _ و اين فساد را در دو نوبت خواهيد كرد يكى بعد از ديگرى، و در زمين ط_غيانى عظيم و علوى كبير خواهيد كرد.(1)

به همان حالت امكان و تردد ميان وقوع و لاوقوع و وجود و عدم باقى مى ماند، و به محضى كه بخواهد تحقق دهد و علل و تمامى شرايطش را فراهم سازد، به طورى كه جز موجود شدن حالت انتظارى برايش نمان__د موج__ود مى ش__ود، و اين مشي__ت ح__ق و فراه__م كردن، عل__ل و شراي__ط هم__ان تعيي__ن يك__ى از دو ط___رف اس__ت ك__ه قض__اى اله__ى ن__امي__ده م__ى ش__ود.

نظير اين اعتبار در مرحله تشريع جريان داشته حكم قطعى خدا درباره مسايل شرعى را نيز قضاى خدا مى گوييم و لذا در هر جا كه در كلام مجيدش اسمى از قضا برده شده اين حقيقت به چشم مى خورد، چه قضاء تكوينى مانند آيه شريفه «وَ اِذا قَضى اَمْرا فَاِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ،» (117 / بقره) و «فَقَضهُنَّ سَبْعَ سَمواتٍ،» (12 / فصلت) و «قُضِىَ الاَْمْرُ الَّذى فيهِ تَسْتَفْتِيانِ،» (41 / يوسف) و «وَ قَضَيْنا اِلى بَنى اِسْرائيلَ فِى

مفهوم قضاى الهى، و قضا در تكوين و تشريع (31)

الْكِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِى الاَْرْضِ مَرَّتَيْنِ،» (4 / اسرى) و هم چنين آيات ديگر كه متعرض قضاى تكوينى خداست.

و چه آياتى كه متعرض قضاى تشريعى است، مانند آيه: «وَ قَضى رَبُّكَ اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِيّاهُ...،» (23 / اسرى) و «اِنَّ رَبَّكَ يَقْضى بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فيما كانُوا فيهِ يَخْتَلِفُونَ،» (93/يوسف) و «وَ قُضِىَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قيلَ الْحَمْدُلِلّهِ رَبِ الْعالَمينَ.»(75/زمر) البته قضا دراين آيه وهم چنين آيه قبلى اش به وجهى قضاى تشريعى است و به وجهى قضاى تكوينى.

بنابراين آيات كريمه مزبور صحت اين دو اعتبار عقلى را امضا نموده موجودات خارج__ى را از جهت اين كه افع__ال خدايند قضا و داورى خدا مى دان__د، و هم چنين احك__ام شرع__ى را از جهت اين كه افعال تشريع__ى خداست و نيز هر

حك__م فصلى را كه منس_وب به اوس_ت قض__اء او نامي_ده و اين دو اعتب__ار عقلى را امض__ا نم_وده است.

(32) قضا و قدر در نظام آفرينش

و چه بسا موارد كه از آن به حكم و قول تعبير كرده كه البته عنايت ديگرى باعث شده است. مانند آيه «اَلا لَهُ الْحُكْمُ!» (62 / انعام) (1)

يونس به مسأله قدر نپرداز، عرض كرد: من به مسأله قدر زياد نپرداخته ام، لكن همين را

(34) قضا و قدر در نظام آفرينش

مى گويم كه تنها چيزى موجود مى شود كه خدا اراده اش كرده باشد و مشيتش هم تعلق گرفته باشد، و نيز قضاء آن را رانده، تقدريش كرده باشد، فرمود: ولى من اين طور نمى گويم، من مى گويم: هيچ چيز تحقق نمى يابد مگر آن كه اول مورد مشيت خدا و سپس مور اراده او و آن گاه قدر او و در مرحله چهارم قضاء او قرار گرفته باشد، آن گاه فرمود: هيچ مى دانى مشيت چيست؟ عرض كرد: نه، فرمود: تصميم به كارى گرفتن، هيچ مى دانى اراده كردنش به چه معنى است؟ عرض كرد: نه، فرمود: به اين كه آن چيز را بر طبق مشيت خود تمام كند، آن گاه فرمود: هيچ مى دانى قدر چه معنا دارد؟ عرض كرد: نه، فرمود: قدر خدا هندسه و ابعاد دادن به موجود و تعيين مدت بقاى آن است. سپس فرمود: خدا وقتى چيزى را بخواهد اول اراده مى كند، و بعد تقديرش نموده سپس قضايش را مى راند، و كارش را يك طرفى مى كند، و وقتى يك طرفى كرد

قضاى عمومى و قضاى خصوصى الهى (35)

امضايش و اجرايش مى سازد.»

و در روايت ديگر از يونس از همان جناب آمده كه فرمود: «هيچ چيزى صورت خارجى به خود نمى گيرد مگر آن كه مورد مشيت و اراده و قدر و قضاءِ خدا قرار گرفته باشد، عرض كردم: پس معناى مشيت چيست؟ (اراده و مشيت كه هر دو به معناى خواست است، چه فرقى با هم دارند؟) فرمود: پايدارى و منصرف نشدن از آن، عرض كردم: معناى قدر چيست؟

فرمود: اندازه گيرى آن از طول و عرض. عرض كردم: پس معناى قضا چيست؟ فرمود: اگر بعد از مشيت و اراده و قدر قضاء آن را براند امضاءاش نموده و آن چيز وجود به خود م_ى گ_يرد، و ديگر جلوگيرى برايش نخواهد بود.»

از عالم عليه السلام سؤال كردند: «علم خدا چگونه است؟ فرمود: اول مى داند، بعد

(36) قضا و قدر در نظام آفرينش

مشيتش تعلق مى گيرد، بعد اراده مى كند، آن گاه تقدير مى كند، سپس قضا مى راند، و در آخر امضا مى كند. پس خداى سبحان چيزى را امضا و اجرا مى كند كه قضايش را رانده باشد، و قضاى چيزى را مى راند كه تقديرش كرده باشد، و چيزى را مقدر مى سازد كه اراده كرده باشد، پس مشيت او به علم او، و اراده اش با مشيتش، و تقديرش با اراده اش، و قضايش با تقديرش، و امضايش با قضايش صورت مى گيرد. در نتيج__ه رتبه علم او مق__دم بر مشيت، و مشي__ت در مرتبه دوم مقدم بر اراده، و اراده در مرتب_ه سوم و مق__دم بر تقدي__ر است، و تقدي__ر به وسيل__ه امض__ا قض__ا را مى ران_د.

پس مادام كه قضاء خدا به وسيله امضا رانده نشده در مراحل قبلى بداء هست و م_م_كن اس_ت از اي_ج_اد آن چه ك_ه م_ورد ع_ل_م و م_شي_ت و اراده و ت_قدي_رش ت_عل_ق گ_رفت__ه ص_رف نظ__ر كن__د، و آن را ايج__اد ننم__اي__د، ولى اگ__ر با امض__ا به مرحل__ه قض__ا رسي___د ديگ__ر ب___داء نيس___ت.»

قضاى عمومى و قضاى خصوصى الهى (37)

اين ترتيب كه در روايت آمده و مشيت را مترتب بر علم و اراده را مترتب بر مشيت و هم چنين هر يك را مترتب بر ماقبل خود دانسته ترتيبى است عقلى، چون عقل انتزاع

به غ_ير اي_ن ت_رتيب را ص_حيح نمى داند.(1)

فرشته مأمور به تدبير آن موجود به سوى آن مى شتابد، و مسئوليتى كه به عهده اش واگذار شده مى پردازد، و در پرداختن به آن از ديگران سبقت مى گيرد و سببيت سببى را كه مطابق آن قضاى الهى اس__ت تم__ام نم_وده و در نتيج__ه آن چه را كه خ__دا اراده فرم__وده واق__ع مى ش_ود.(1)

آن معنايى كه مردم در امور وضعى و اعتبار، از لفظ حكم درك مى كنند و همين معنى را قابل انطباق بر امور تكوينى و حقيقتى هم ديده و احساس مى كنند كه امور تكوينى از نظر اين كه منسوب به خداى سبحان و قضا و قدر اويند داراى چنين استحكامى هستند. اگر مى بينند كه هسته درخت از زمين روييده و داراى شاخ و برگ و

مفهوم حكم، و حكم الهى (45)

ميوه مى شود، و هم چنين اگر نطفه به تدريج به صورت جسمى جاندار درآمده و داراى حس و حركت مى گردد، همه را به حكم خداى سبحان دانسته و مستند به قضا و قدر او مى دانند، اين است آن معنايى كه انسان از لفظ حكم مى فهمد و آن را عبارت مى داند از اثبات چيزى براى چيز ديگرى و يا اثبات چيزى مقارن با وجود چيزى ديگر.(1)

معناى دوم آن را به چيزهاى ديگر هم نسبت مى دهد، هم چنين از طرفى علم و قدرت و حيات و مشيت و رزق و زيبايى را به خداوند نسبت مى دهد و از طرفى همين ها را به غير خدا منسوب مى سازد.

حكم هم كه يكى از صفات است از نظر اين كه خود نوعى از تأثير است، معناى

حكم الهى در نظام تكوين و تشريع (47)

استقلالى اش تنها از آن خداوند است چه حكم در حقايق تكوينى، و چه در شرايع و احكام وضعى و اعتبارى. قرآن كريم هم در آيات بسيارى اين معنا را تأييد نموده است از آن جمل__ه آيات زير است: «اِنِ الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ - حكم جز براى خدا نيست» (67 / يوسف) و «اَلا لَهُ الْحُكْ__مُ - آگاه باش كه تنها براى اوست حكم.» (62 / انعام) و «لَهُ الْحَمْدُ فِى الاْوُلى وَالاْخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ - و براى اوست حمد در دنيا و آخرت و براى اوست حكم.» (70/قصص) و «وَ اللّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِه - و خداوند حكم مى كند و كسى نيست كه حكم او را دنبال كند و بى تأثير نماند.» (41 / رعد)

و اما حكم تشريعى، از جمله آياتى كه دلالت دارند بر اختصاص حكم تشريعى به خداى تعالى آيه «اِنِ الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ اَمَرَ اَلاّ تَعْبُدُوآا اِلاّ اِيّاهُ ذلِكَ الدّينُ الْقَيِّمُ - نيست حكم مگر براى خداوند، دستور فرموده كه جز او را نپرستيد اين است دين استوار و اداره كننده اجتماع!»

(48) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(40 / يوسف) است با اين كه اين آيه و ظاهر آيات قبلى دلالت دارند بر اين كه حكم تنها براى خداى سبحان است

و كسى غير او با او شريك نيست. در عين حال در پاره اى از موارد حكم را و مخصوصا حكم تشريعى را به غير خداوند هم نسبت داده، از آن جمله اين چند مورد است: «يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ - حكم مى كنند به آن كفاره دو تن از شما كه صاحبان عدالت باشند،» (95 / مائده) و «يا داوُدُ اِنّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِى الاَْرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ- اى داود ما تو را خليفه در زمين قرار داديم پس در ميان مردم به حق حكم كن!» (26 / ص) و درباره رسول خدا مى فرمايد: «لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما اَراكَ اللّهَ - اين كه حكم كن ميان مردم به آن چه كه خدا آگاهت ساخته!» (105 / انبياء) و «فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللّهُ - پس حكم كن در ميان آنان به آن چه بر تو نازل شده،» (48 / مائده) و «يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ.» (44 / مائده) و هم چنين آيات ديگرى كه اگر ضميمه شوند با آيات دسته اول

حكم الهى در نظام تكوين و تشريع (49)

اين نتيجه را مى دهند كه حكم به حق به طور استقلال و اولا و بالذات تنها از آن خداى سبحان است، و غير او كسى مستقل در آن نيست، و اگر هم كسى داراى چنين مقامى باشد خداى سبحان ارزانى اش داشته، و او دست دوم است، و از همين جهت است كه خداى تعالى خود را «اَحْكَمُ الْح_اكِمي_نَ» (45 / هود) و «خَيْرُ الْحاكِمينَ» (87 / اعراف) ناميده است. آرى لازمه اصالت و استقلال و اولويت همين است.

آياتى كه حكم را به اذن خداى تعالى به غير او نسبت مى داد همان طورى كه

ملاحظه كرديد مختص بود به احكام وضعى و اعتبارى، و تا آن جا كه من ياد دارم در اين سنخ آيات آيه اى كه احكام تكوينى را هم به غير خدا نسبت داده باشد وجود ندارد.(1)

و ب_ه همين م_عنى است محك__م در مقاب_ل متشابه.(1)

دارد يا دلالت مى كند بر اين كه به انبياء حكم به معنى تشريع داده ش__ده، مانن__د آي__ه «رَبِّ هَبْ لى حُكْم__ا وَ اَلْحِقْن_ى بالصّالِحي_نَ!» (83 / شعراء) (1)

بلكه اين حكم بدان دليل صادر

حكم و قضاى قطعى الهى، و قوانين ناشى از آن (57)

شده كه فاسقان از حق منصرف و فاسق پيشه شدند و در ضلالت افتادند زيرا ب_ي_ن ح__ق و ب_اط_ل واسط_ه اى وج_ود ن_دارد.

آيه در عين حال دلالت بر آن دارد كه امور ضرورى و احكام و قوانين روشن و واضحى كه در نظام مشهود عالم جريان دارد مانند اين كه «واسطه اى بين حق و باطل نيست،» و يا «واسطه اى بين هدايت و ضلالت نيست،» يك نوع استناد به قضاى الهى دارد و اين طور نيست كه اين قوانين به خودى خود و بدون قضاى الهى در ملك خدا به صورت ثابت درآمده باشد.(1)

1- المي__________زان ج 19، ص 91.

(58) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(39 / رعد)

1- المي___زان ج 22، ص 294.

اصل ثابت، و حكم محو و اثبات (61)

جمل__ه فوق از يك طرف متصل شده به جمله «لِكُلِّ اَجَلٍ كِتابٌ» و از طرف ديگر متصل است به جمله «وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ»، قهرا ظهور در اين يافته كه مراد به آن محو كت__اب و اثبات آن، در زمان هاى معي__ن است، پس كتابى است كه خداون__د در يك زمان__ى اثبات ك__رده، اگر بخواه__د در زمان هاى بعد آن را مح__و مى كند و كتاب ديگرى اثبات مى نمايد، پس خداى سبحان لايزال كتاب__ى را اثبات و كتاب ديگ__رى را محو مى سازد.

بنابراين اگر ما نوشته هاى كتاب را عبارت بدانيم از آيت و معجزه، و نشان دهنده اسماء و صفات خداوندى، و در نظر بگيريم كه وجود هر چيزى آيت خداست، در اين صورت صحيح است بگوييم خداوند لايزال و همواره و در هر آن مشغول محو آيتى و اثبات آيتى ديگر است. پس اين كه فرمود: «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ» معنايش اين

(62) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى شود: براى هر وقتى كتاب مخصوصى است، پس كتاب ها به اختلاف اوقات مختلف مى شوند، و چون خداى سبحان در كتابى كه بخواهد تصرف نموده، آن را محو مى كند، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى نمايد، پس اختلاف كتاب ها به اختلاف اوقات ناشى از اختلاف تصرفات الهى است، نه اين كه از ناحيه خود آن ها باشد، كه هر وقتى كتابى داشته باشد، كه به هيچ وجه قابل تغيير نباشد، بلكه خداى سبحان است كه آن را تغيير داده، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى نمايد.

و اين كه فرمود: «وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ» معنايش اين است كه

نزد خدا اصل كتاب و ريشه آن وجود دارد، چون كلمه «اُمُّ» به معناى اصل هر چيز است كه از آن ن_اشى گ_شته و ب_دان ب_از م_ى گ_ردد.

اين جمله توهمى را كه ممكن است به ذهن كسى برسد دفع نموده، حقيقت امر را

اصل ثابت، و حكم محو و اثبات (63)

بيان مى كند، چه، اختلاف حال كتاب، و محو و اثبات آن، و دگرگون شدن احكام نوشته در آن و قضاء رانده شده در آن، چه بسا آدمى را به اين توهم وا دارد كه: قضايا و امور عالم نزد خداى سبحان هم وضع ثابتى نداشته، حكم او هم تابع علل و عوامل خارجى است، عينا مانند احكام ما آدميان، و صاحبان شعور است، و يا ب_ه ت_وهم ب_يندازد كه اص_لاً اح_كام ال_هى ج_زافى و ك_دره اى است، و نه خودش به حسب ذات ت_عين دارد، و نه چيزى از خارج در تعين آن اثر مى كند.

هم چنان كه چه بسا صاحبان عقل بسيط و ساده لوحان توهم كرده اند كه خدايى كه مَلِك مطلق است، سلطنتش مطلق، و هر چه بخواهد مى كند، و با آزادى مطلق و بدون رعايت هيچ قيد و شرطى، و هيچ طريقه و نظامى، هر عملى كه بخواهد انجام مى دهد، و با اين حال ديگر نمى توان صورتى ثابت و نظامى معين براى افعال و قضاياى او تصور

(64) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نمود. چنان كه فرمود: «ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَىَّ - گفتار نزد من دگرگونه نمى شود.» (29 / ق) و نيز فرمود: «وَ كُلُّ شَىْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ - و هر چيز نزد او به مقدار است.» (8 / رعد) چون جاى چنين توهمى بوده در

جمله مورد بحث اين توهم را دفع نموده، و فرمود: «وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ!» يعنى اصل و ريشه عموم كتاب ها، و آن امر ثابتى كه اين كتاب هاى دستخوش محو و اثبات بدان بازگشت مى كنند همانا نزد اوست، و آن اص_ل م_ان_ند اي_ن ش_اخ__ه ه__ا دس_تخ__وش م_حو و اث_بات ن_مى شود.

پس خلاصه مضمون آيه اين مى شود كه خداى سبحان در هر وقتى و مدتى كتاب و حكم و قضايى دارد، و از اين نوشته ها هر كدام را بخواهد محو، و هر كدام را بخواهد اثبات مى كند، يعنى قضايى كه براى مدتى رانده تغيير مى دهد، و در وقت ديگر به جاى آن، قضاى ديگرى مى راند، و لكن در عين حال براى هميشه قضايى لا يتغير و غير

اصل ثابت، و حكم محو و اثبات (65)

قابل محو و اثبات هم دارد، و اين قضاء لا يتغير اصلى است كه همه قضاهاى ديگر از آن منشأ مى گيرند، و محو و اثبات آن ها نيز برحسب اقتضاى آن قضاست.(1)

1- المي___زان ج 22، ص 294.

(66) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ني__اف__ري__دي__م.» (3 / احق__اف)

حكم حوادث مشمول تحول (67)

دوم - اين كه خداى سبحان در هر چيزى قضا و قدرى ثابت دارد، كه قابل تغيير نيست، و همين خود دليل فساد گفتار كسانى است كه گفته اند: هر قضايى قابل تغيير است و آن گاه استدلال كرده اند بر روايات و دعاهاى متفرق كه دلالت دارد بر اين كه دعاء و صدقه مقدرات سوء را دفع مى كند. ولى بايد بدانند كه اين راجع به مقدرات غير حتمى است، كه ما نيز منكر آن نيستيم.

سوم - اين ك__ه قضا بر دو قس__م است، يكى قاب__ل تغيي__ر و يكى غيرقاب_ل تغيير.(1)

كه هم به سخنى اقدام كنيم كه از خدا و رسول نشنيده ايم و هم به فعلى يا تركى اقدام كنيم كه حكمش را از خدا و رسول نشنيده ايم، و هم نسبت به عملى اراده كنيم كه حكم آن اراده را از خدا و رسول نشنيده ايم، در نتيجه آيه شريفه نظير و قري__ب المعناى با آي__ه «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَ__هُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِه يَعْمَلُونَ،» (26 و 27 / انبياء) مى شود، كه درباره اوصاف ملائكه مى فرمايد: از كلام خدا سبقت نمى گيرند، و همواره به امر او عمل مى كنند، و اين اتباعى كه در جمله «لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَىِ اللّهِ وَ رَسُولِه،» بدان دعوت مى كند، همان داخل شدن در ولايت خدا، و وقوف در موقف عبوديت، و سير در آن مسير است، به طورى كه عبد در مرحله تشريع مشيت خود را تابع مشيت خدا كند، همان طور كه در مرحله تكوين مشيتش تابع مشيت خدا است، و

تبعيت حكم انسان از حكم الهى (71)

خداى تعالى در آن باره فرموده: «وَ ما تَشاؤوُنَ اِلاّ اَنْ يَشاءَ اللّهُ - شما نمى خواهيد مگر بعد از آن كه خدا خواسته باشد،» (30 / انسان) و نيز فرموده: «وَاللّهُ وَلِىُ الْمُؤْمِنينَ - و خدا سرپرست مؤمنان است.» (68/آل عمران) و نيز فرموده: «وَاللّهُ وَلِىُ الْمُتَّقينَ - خدا سرپرست متقي__ان است.» (19 / جاثيه) (1)

حكم و مالكيت و ولايت حكم

«وَ مَ_ا اخْتَلَفْتُ__مْ في__هِ مِ___نْ شَ___ىْ ءٍ فَحُكْمُ___هُ اِلَ__ى اللّ__هِ!» (10 / ش__ورى)

1- المي_______زان ج 36، ص 168.

(72) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

جمله فوق حجت بر انحصار ولايت در خدا است، و اصولاً بايد دانست كه حكم حاكم در بين دو نفر كه با هم اختلاف دارند، به معناى

آن است كه حكم را محكم، و حق را در بين آن دو نفر كه به خاطر اختلافشان در نفى و اثبات مضطرب شده تثبيت كند. اختلاف گاهى در عقيده پيدا مى شود، مثل اين كه يكى بگويد: خدا واحد است، و ديگرى بگويد: بسيار است. گاهى اختلاف در عمل يا چيزى كه مربوط به عمل است پيدا مى شود، مثل اختلاف در امور زندگى و شؤون حيات، و بنابراين حكم از نظر مصداق با قضا يكى مى شود، هر چند كه مفهوم حكم با مفهوم قضا دو تاست.

حكم و قضا وقتى تمام مى شود كه حاكم به نوعى از ملكيت، مالك حكم و ولايت باشد، هر چند كه دو طرف اختلاف اين ملكيت را به او داده باشند، مثل اين كه دو نفر كه

حكم و مالكيت و ولايت حكم (73)

با هم نزاع دارند به شخصى ثالث بگويند تو بيا و در بين ما داورى كن و در بين خود قرار بگذارند كه هر چه آن شخص گفت تسليم شوند، كه در اين مثال دو نفر طرف نزاع، شخص ثالث را مالك حكم كرده اند، و پيشاپيش تسليم خود و پذيرفتن حكمش را به او داده اند، تا آزادانه طبق آن چه به نظرش مى رسد، حكم كند، پس آن شخص ثالث ولىّ آن دو نفر در اين حكم مى شود.

و خداى سبحان مالك تمامى عالم است، و به جز او مالكى نيست، چون هر موجودى خ__ودش و آث__ارش ق__ائ__م ب__ه خداى تعال__ى اس__ت، و در نتيج__ه او م__ال__ك حك__م و قض__اى به ح__ق است، «كُلُّ شَىْ ءٍ هالِكٌ اِلاّ وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ - هر موجودى كه فرض ش__ود هالك و فانى

است، مگر ظه__ور او، حكم تنه__ا او راست، و به سويش برمى گردد!» (88 / قصص) و «اِنَّ اللّهَ يَحْكُمُ ما يُريدُ - خدا هر حكمى اراده كند

(74) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى راند،» (1 / مائده) و «اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ - حق از ن_احي_ه پ_روردگ_ار ت_وس_ت.» (147 / بقره)

حكم خداى تعالى بر دو جور است، يكى حكم تكوينى، و آن اين است كه پديدار شدن مسببات را به دنبال اسباب قرار دهد، و وقتى موجودى در بين چند سبب قرار گرفت كه بر سر آن نزاع داشتند، آن موجود را دنبال سببى قرار دهد كه نسبت به بقيه اسباب سببيت__ش تام باشد. «اِنِ الْحُكْ__مُ اِلاّ لِلّهِ عَلَيْ__هِ تَوَكَّلْتُ - حكمى نيست مگر براى خدا، و م__ن ب_ر او توك_ل مى كن__م،» (67 / يوس_ف) ك_ه كلم_ه «حك__م» در اين جمل_ه به معن__اى حكم تكوين___ى است.

يكى هم حكم تشريعى است، مانند تكاليفى كه در دين الهى درباره اعتقادات و دستورالعمل ها آمده: «اِنِ الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ اَمَرَ اَلاّ تَعْبُدُوآا اِلاّ اِيّاهُ ذلِكَ الدّينُ الْقَيِّمُ - حكمى نيست مگر براى خدا، و او فرمان داده كه نپرستيد مگر تنها او را، و اين همان دين محكم

حكم و مالكيت و ولايت حكم (75)

است.» (40 / يوسف)

در اين بين حكم سومى هست، كه ممكن است به وجهى يكى از مصاديق هر يك از آن دو حكم شمرده شود، و آن عبارت است از حكمى كه در روز قيامت در بين بندگانش در آن چه اختلاف مى كردند مى راند، و آن اين است كه در آن روز حق را آشكار و اظهار مى كند، به طورى كه اهل جمع همه حق را

ببينند، و به عيان و يقين مشاهده كنند، تا در نتيجه آن هايى كه در دنيا اهل حق بوده اند، در سايه ظهور حق رستگ__ار، و از آث_ارش برخ_وردار گ_ردن__د، و آن هاي__ى كه در دني__ا در ب__راب__ر حق اس_تك_بار مى ورزيدن__د، به خاط__ر استكبارشان و آث__ارى كه در استكبارشان ب__ود شقى و بدبخت شوند.(1)

1- المي_______زان ج 35، ص 36.

(76) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ولىّ خود بگيرند و تنها او را بپرستند، و به آن چه او نازل كرده متدين گردند.

آن ولىّ اى كه پرستيده مى شود، و به دين او متدين مى شوند، بايد كسى باشد كه بتواند اختلافى كه در بين پرستندگانش پيدا مى شود برطرف سازد، و آن چه از شؤون

(78) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اجتماع آنان به فساد گراييده اصلاح كند، و ايشان را به وسيله قانون به سوى سعادت زندگى دايمى سوق دهد، قانونى كه عبارت است از همان دينى كه در بين آنان برقرار سازد، و اين چنين ولىّ تنها خداى سبحان است، پس تنها همو آن ولىّ اى است كه بايد او را ولىّ خود بگيرند و لاغير.(1)

تا ابد و يا تا مدتى بس طولانى در آن خواهد بود. پس سجين كتابى است جامع كه در آن خيلى سرنوشت ها نوشته شده و از آن جمله كتاب و سرنوشت فجار است.

جمله «وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبينَ،» (10 / مطففين) نفرينى بر فجار و خبر مرگ ايشان است و در آن فجار را تكذيب گران خوانده است. «اَلَّذينَ يُكَذِّبُونَ بِيَوْمِ الدّينِ وَ ما يُكَذِّبُ بِهِ اِلاّ كُلُّ مُعْتَدٍ اَثيمٍ!» (11 و 12 / مطففين) مراد از «مُعْتَدٍ اَثيم» در اين جا تجاوز از حدود عبوديت است. كلمه اثيم به معناى كسى است كه گناهان بسيار داشته باشد به طورى كه گناهانش روى هم انباشته و به كلى در شهوات غرق شده باشد. و معلوم است كه يگانه مانعى كه انسان را از گناه باز مى دارد ايمان به بعث و جزاء است، و كسى كه در شهوات

(82) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

فرو رفته و دلش گناه دوست شده باشد، دلش حاضر نيست منع هيچ مانعى از گناه را و از آن جمله مسأله قيامت را بپذيرد، و نسبت به گناهان بى رغبت و متنفر شود، در نتيجه گن__اه زياد كار او را بدي__ن جا منته__ى مى كند كه قيام__ت و جزاء را به كل_ى انكار نمايد.

«كَلاّ بَلْ رانَ عَلى قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ _ گناهان مانند زنگ و غبارى شد كه روى جلاى دل هايشان را گرفت و آن دل ها را از تشخيص خير و شر كور كرد.» (14 / مطففين) اين زن__گ بودن گناهان بر روى دل ه__اى آنان عبارت ش__د از حايل شدن گناهان بين دل ها و بي__ن تشخي__ص ح__ق آن ط_ور ك_ه هس___ت.

از اين آيه شريفه سه

نكته استفاده مى شود:

اول - اين ك__ه اعم__ال زشت نقش__ى و صورت__ى به نف__س مى ده__د، و نف__س آدم____ى را ب___ه آن ص____ورت درم____ى آورد.

كتاب فجار يا قضاى الهى درمجازات انسان هاى فاجر (83)

دوم - اين كه اين نقوش و صورت ها مانع آن است كه نفس آدمى حق و حقيقت را درك كند، و ميان آن و درك حق حايل مى شود.

سوم - اين كه نفس آدمى به حسب طبع اولى اش صفا و جلايى دارد كه با داشتن آن حق را آن طور كه هست درك مى كند، و آن را از باطل و نيز تقوى را از فجور تميز مى ده__د: «وَ نَفْ__سٍ وَ م__ا سَوّيه__ا و فَ_اَلْهَمَه__ا فُجُورَه__ا وَ تَقْويه__ا!» (7 و 8 / شمس)

«كَلاّ اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِ_ذٍ لَمَحْج_ُوبُونَ» (15 / مطففين) مراد به محجوب بودن از پروردگارشان در روز قيامت محروميتشان از كرامت قرب و منزلت است. معناى محجوب بودن اين نيست كه از معرفت خدا محجوبند، چون در روز قيامت همه حجاب ها برطرف مى شود، يعنى همه اسباب ظاهرى كه در دنيا واسطه ميان خدا و خلق بودند از كار مى افتند، و در نتيجه تمام خلايق معرفتى تام و كامل به خداى تعالى پيدا

(84) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى كنند: «لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ.» (16 / غافر) (1)

كتاب عليين، يا قضاى الهى در پاداش انسان هاى صالح

«كَ__لاّ اِنَّ الاَْبْ__رارِ لَف__ى عِلّيّي__نَ وَ م__ا اَدْري__كَ م__ا عِلِّيُّ__ونَ كِت__ابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ» (18 / مطففين)

كلمه «عِلِّيُّون» به معناى علوى روى علو ديگر است، و يا علوى دو چندان كه با درجات عاليه و منازل قرب به خداى تعالى منطبق مى شود. معناى آيه اين است كه: آن چه براى ابرار مقدر شده و قضايش رانده شده تا

جزاى نيكوكارى هاى آنان باشد،

1- المي___زان ج 40، ص 116.

و مشيت او اصالت دارد و به ميل خويشتن در عالم تصرف مى نمايد، خيال مى كند با اراده خود نظم متصل هستى را شكافته و بر تقدير الهى سبقت مى گيرد! با اين كه همه آن ها خود در رشته تقدير اوست.

منظور اصلى از جمله «يُصَوِّرُكُمْ فِى الاَْرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ،» همان است كه به مخاطبين بفهماند: تنها خداوند است كه اجزاء وجودى شما را در ابتداى كار و تكوين طورى تنظيم كرده كه منتهى به مشيت او در سرانجام كارهايتان مى شود، لكن مشيت و اراده حتم نيست كه قابل تغيير نباشد.

نكته ديگر اين قسمت توجه دادن اهل ايمان است به اين كه: ايمان شما هم چون كفر كافران تحت تقدير خداوندى مى باشد تا به آن وسيله از رحمتى كه خداوند درباره مؤمنان ارزانى داشته شادمان، و قلبشان با شنيدن موضوع انتقام از كافران - همان

قضا و تقدير الهى و اختيار انسانى (89)

كاف__ران كه كفر و سرپيچيش__ان بر اين__ان بزرگ و سنگي_ن مى آمد - تسلى پيدا كند.(1)

قضا و قدر، و نقش اختيار انسانى

«ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْ__رَاَه__ا،»

«هيچ مصيبتى در زمين و نه در جان هاى شما نمى رسد مگر آن كه قبل از آن كه آن را برسانيم در كتابى نوشته بوديم، و اين براى خدا آسان است.» (22 / حديد)

1- المي___زان ج 5، ص 22.

(90) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اين آيه مردم را دعوت مى كند به اين كه از تأسف و خوشحالى دورى كنند، براى اين كه آن چه به ايشان مى رسد از پيش قضايش رانده شده، و ممكن نبوده كه نرسد، و آن چه

هم كه به ايشان نمى رسد، بنا بوده نرسد، و تمامى حوادث مستند به قضا و قدرى رانده شده است، و با اين حال نه تأسف از نرسيدن چيزى معنا دارد، و نه خوشحالى از رسيدنش، و اين كار بيهوده ازكسى كه به خدا ايمان دارد و زمام همه امور را به دست خدا مى داند شايسته نيست.

برخى خيال مى كنند كه اعتقاد به قضا و قدر احكام اين نشئه را كه نشئه اختيار است باطل مى كند، و نظام طبيعى آن را مختل مى سازد. آن ها ادعا مى كنند كه اگر صحيح باشد كه اصلاح صفت صبر و ثبات، و ترك تأسف و خوشحالى را مستند به قضا و قدر، و خلاصه مستند به اين بدانيم، كه همه امور در لوح محفوظ نوشته شده، و هرچه بنا

قضا و قدر، و نقش اختيار انسانى (91)

باشد بشود مى شود، بايد صحيح باشد كه كسى به دنبال روزى نرود، و در پى كسب هيچ كمالى برنيايد، و از هيچ رذيله اخلاقى دورى نكند، و وقتى از او مى پرسند چرا دست روى دست گذاشته و در پى تحصيل مال يا كمال يا تهذيب نفس از رذايل، و دفاع از حق، و مخالفت با باطل بر نمى آيى؟ بگويد: هرچه بناست بشود مى شود، چون شدنى ها در لوح محفوظ نوشته شده، و معلوم است كه در اين صورت چه وضعى پيش مى آيد، و ديگر بايد فاتحه تمامى كمالات را خواند.

در پاسخ مى گوييم: افعال آدمى يكى از اجزاء علل حوادث است، و معلوم است كه هر معلولى همان طور كه در پيدايش محتاج به علت خويش است، محتاج به اجزاى علتش نيز مى باشد. پس اگر بگويد: (مثلاً سيرى من با قضاى الهى بر

وجودش رانده شده يا بر عدمش، ساده تر بگويم خدا يا مقدر كرده امروز شكم من سير شود، يا مقدر كرده نشود،

(92) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

پس ديگر چه تأثيرى در خوردن و جويدن و فرو بردن غذا هست؟) سخت اشتباه كرده، چون فرض وجود سيرى، فرض وجود علت آن است، و علت آن اگر هزار جزء داشته باشد، يك جزئش هم خوردن اختيارى خود من است، پس تا من غذا را بر ندارم و نخورم و فرو نبرم، علت سيرى تحقق پيدا نمى كند، هر چند كه نهصد و نود و نه جزء ديگر علت آن محقق باشد. پس اين خطاست كه آدمى معلولى از معلول ها را تصور بكند، و در عين حال علت آن، و يا جزئى از اجزاء علت آن را لغو بداند.

پس اين صحيح نيست كه انسان حكم اختيار را لغو بداند، با اين كه مدار زندگى دنيوى، و سعادت و شقاوتش بر اختيار است، و اختيار يكى از اجزاى علل حوادثى است، كه به دنبال افعال آدمى، و يا به دنبال احوال و ملكات حاصله از افعال آدمى، پديد مى آيد.(1)

قضا و قدر، و نقش اختيار انسانى (93)

دارد، در آن

1- الميزان ج 2، ص 267.

(94) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

حادثه دخيل نداند، چون چنين طرز فكرى منشأ صفات مذموم بسيارى، چون عجب، كبر، بخل، فرح، تأسف، اندوه، و امثال آن مى شود. (مى گويد اين منم كه فلان كار را كردم، و اين من بودم كه آن كار را ترك كردم، و در اثر گفتن اين منم اين منم، دچار عجب مى شود، و يا بر ديگران كبر مى ورزد، و يا چون قارون از دادن مالش بخل مى ورزد، چون نمى داند كه به دست آمدن مال، هزاران شرايط دارد، كه هيچ يك آن ها در اختيار خود او نيست، اگر خداى تعالى آن اسباب و شرايط را فراهم نمى كرد، اختيار او به تنهايى كارى از پيش نمى برد و دردى از او دوا نمى كرد).

(و نيز مى گويد اگر من فلان كار را مى كردم اين ضرر متوجهم نمى شد و يا فلان سود از من فوت نمى گشت، در حالى كه اين جاهل نمى داند، كه عدم فوت و يا موت كه همان سود و عافيت و زندگى باشد، مستند به هزاران هزار علت است، كه در پيدا نشدن

حدود اختيار انسان، و قضا و مقدرات (95)

آن يعنى پيدا شدن فوت و مرگ و ضرر، نبود يكى از آن هزاران هزار علت كافى است هر چند كه اختيار خود او موجود باشد، علاوه بر اين كه اختيار خود او هم مستند به علت هاى بسيارى است، كه هيچ يك از آن ها در اختيار خود او نيست، چون همه مى دانيم كه اختيار آدمى اختيارى خود او نيست، پس من مى توانم به اختيار خودم فلان كار را بكنم، و يا نكنم، ولى ديگر

نمى توانم به اختيار خود اختيار بكنم يا نكنم.)

بعد از اين كه اين معنا را فهميدى و اين حقيقت قرآنى كه به بيان گذشته تعليم الهى آن را به ما آموخته، برايت روشن گرديد، اگر در آيات شريفه اى كه در اين مورد هست، دقت به خرج دهى، خواهى ديد كه قرآن عزيز در بعضى از خ_لق ها ب_ه ق_ضاء ح_تمى، و كتاب محفوظ استناد مى كند، نه در همه.(1)

1- المي___زان ج 2، ص 269.

(96) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و ملكاتى را كه اگر مستند به قضا و قدر نكند باعث مى شود بندگانش به اشتباه بيفتند، و خود را مستقل از خدا و اختيار خود را سبب تام در تأثير بپندارند، مستند به قضاى خود كرد، تا انسان ها را به سوى صراط مستقيم هدايت كند، صراطى كه رهروش را به خطا نمى كشاند، و آن راه مستقيم اين است كه نه انسان همه كاره و مستقل از خدا، و قضاى اوست، و نه همه كاره قضاى الهى است، و اختيار انسان

(98) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

هيچ كاره است، بلكه همان طور كه گفتيم، هم قضاى خدا دخيل است، و هم اختيار انسان.

با اين هدايت، رذايل صفاتى كه از استناد حوادث به قضاء ناشى مى شود از انسان ها دور كرد، تا ديگر نه به آن چه عايدشان مى شود خوشحال شوند، و قضاى خدا را هيچ كاره بدانند و نه از آن چه از دستشان مى رود تأسف بخورند، و خود را هيچ كاره حساب كنند.(1)

بوار و شقاوت به ذوات اشياء دادن منافى با حقيقتى است كه همه عقلا به حكم فطرتش__ان بر آن اتفاق دارن__د، و آن اين اس__ت ك_ه تعلي__م و تربي__ت مؤثرن__د و حس و تجرب__ه ه__م مؤي__د اين حك__م

(100) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

فطرتن__د، و ني__ز اين نسب__ت هم با جب_ر مناق_ض و ناسازگ__ار است و ه__م با اختي__ار.

اين مفسرين در معناى قضا نيز از جهت متعلق آن خلط كرده اند، زيرا حتمى بودن قضا باعث نمى شود كه عملى كه متعلق به آن است از اختياريت خارج شده، و اجبارى شود، چون فعلى كه قضاء بر آن رانده شده، قضاء به آن فعل با حدودش رانده شده، و حدود آن اين است كه به اختيار از فاعل سر بزند، و خلاصه قضاى رانده شده كه فعل نامبرده با حفظ اختياريت از فاعل صادر شود، پس همان طور كه قضا صدور آن را تأكيد و حتمى مى كند اختياريتش را نيز حتمى مى كند، نه اين كه وصف اختياريت را از آن س_لب ن_ماي_د.(1)

بوده، و اين خود آنان بودند كه با شنيدن نداى الهى و هشدارش نسبت به عذاب قيامت مغرور زندگى دنيا شدند و راه ظلم را پيش گرفتند و ست_مگران ه_م رستگار نخواهند شد.

(102) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و اين كه قضاى الهى با كفر و ظلم موافق است سبب نمى شود كه كفر و ظلمشان به خودشان نسبت داده نشود، نه قضاى الهى منافات با اختيار كه مدار مؤاخذه و مجازات است دارد، و نه اختيار انسانى كه مدار سعادت و شقاوت اوست مزاحم با قضاى الهى است، چون قضاى الهى بر اين گذشته كه آنان اولياى خود را از شياطين به اراده و اختيار خود متابعت كنند، نه اين كه متابعت كنند چه اراده داشته باشند و چه نداشته باشند، تا بتوان گفت خداوند و يا شياطين ايشان را مجبور به سلوك طريق شقاوت و انتخاب شرك و ارتكاب گناهان كرده، بلكه خداى سبحان غنى مطلق است و نيازى به آن چه در دست ايشان است ندارد تا به طمع آن به آنان ظلم كند، آرى خداوند همه آنان را به رحمت خود آفريده و به استفاده از رحمتش سفارش و تأكيد فرموده، ولى ايشان راه ظلم را پيش گرفته و در نتيجه از رستگارى باز ماندند.(1)

هماهنگى قضاى الهى و اختيار انتخاب (103)

(چون فرق بين فعل انسان و هر موجود طبيعى اين است كه فعل انسان اختيارى است و از

1- المي___زان ج 14، ص 222.

(104) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ساير موجودات فعل طبيعى است،) و اگر فعل انسان و يا بگو ابولهب به اختيار خود او صادر نشود، باعث مى شود كه اراده خدا از مرادش تخلف كند، و اين محال است، و وقتى فعلى كه متعلق قضاء موجب است، اختيارى شد، تركش هم اختيارى خواهد بود، هر چند ك_ه آن ت_رك واق_ع نمى ش__ود، (دق_ت بفرمايي_د).

پ__س روش__ن ش__د كه اباله__ب مى توانست__ه ايمان بي__اورد، از آت__ش نج__ات پي__دا كند، آتشى ك__ه در صورت كاف_ر بودن وى حتمى بوده، و قضايش رانده شده بود.

و از اين باب است همه آياتى كه درباره كفار قريش نازل شده، و خبر مى دهد به اين كه اينان ايمان نخواهند آورد: «سَواءٌ عَلَيْهِمْ ءَاَنْذَرْتَهُمْ اَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ - چه انذارشان كنى و چه نكنى فرقى به حالشان ندارد و ايمان نخواهند آورد.» (6 / بقره) و نيز از همين باب است آياتى كه سخن از مهر زدن بر دل ها دارد، و هيچ يك از آن آيات و

اجراى قضاى الهى در اعمال اختيارى انسانى (105)

اين آيات مستلزم جبر نيست.(1)

1- المي_______زان ج 40، ص 442.

(106) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(107)

به هم_و ف_رم_ود: «وَ اِنَّ عَلَيْ__كَ اللَّعْنَةَ اِلى يَوْمِ الدّينِ!» (35 / حجر)

سوم - اين كه به او فرمود: «فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَ_رينَ اِلى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ!» (38/حجر)

چهارم - اين كه باز به او فرمود: «اِنَّ عِب_ادى لَي_ْسَ لَكَ عَل_َيْهِمْ سُلْطانٌ!» (42 / حجر)

پنجم - اي__ن ك__ه دنب__ال آن فرم__ود: «اِلاّ مَ_نِ اتَّبَع_َكَ مِ_نَ الْ_غاوي_نَ!» (42 / حجر)

ششم - اي__ن ك__ه ف__رم___ود: «وَ اِنَّ جَ_هَنَّ__مَ لَ_مَ_وْعِ_دُهُ__مْ اَجْ_مَعي_نَ!» (43 / حجر)

هفتم - اي_ن ك__ه ب__ه آدم فرم__ود: «اِهْبِطُ__وا بَعْضُكُ_مْ لِبَعْ__ضٍ عَ_دُوٌّ!» (36 / بقره)

هشتم - اين كه به آدم فرمود: «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ!» (36/بقره)

نهم - اي__ن ك__ه به آدم فرم__ود: «اِهْبِطُ__وا مِنْها جَميع__ا فَاِمّ__ا يَأْتِيَنَّكُ__مْ مِنّى هُ__دًى فَ_مَ_نْ تَ_بِ___عَ هُ__داىَ فَ___لا خَ___وْفٌ عَ_لَيْ_هِمْ وَ لا هُ___مْ يَ_حْ_زَنُ_ونَ!» (38 / بقره)

دهم - اين كه به انسان فرمود: «وَ الَّذينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا اُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ

قضاهاى رانده شده در اول خلقت آدم (109)

هُمْ فيها خالِ_دُونَ!» (39 / ب_قره)

و اما قضاهاى فرعى كه مترتب بر اين اصلى هاست قضاهايى است كه متدبرين دانشمند به آن ه_ا بر مى خورند.(1)

حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَةُ رَبِّكَ،» نظر به همين مطلب داشته زيرا كسانى كه كلمه عذاب نسبت به آن ها تحقق يافته مكذبانند و بنابراين «ايمان نمى آورند،» در نتيجه زيانكارند. زيرا سرمايه سعادتشان يعنى ايمان را ضايع كردند و از ايمان و بركات آن در دنيا و آخرت محروم شدند و چون اين مسأله نسبت به آن ها تحقق يافته كه ايمان نمى آورند، بنابراين راهى به سوى ايمان ندارند «گيرم كه همه آيات برايشان بيايد تا آن كه عذاب دردناك ببينند،» كه در اين هنگام ايمان اضطرارى سودى ندارد.

خ__دا اين گفته را در كلام خود تكرار كرده و هميشه به دنبال آن خسران و عدم

قانون عمومى اعلام شده در روز نخست (111)

ايمان را ذكر ك__رده است: «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى اَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ _ گفتار (كلمه) نسبت به بسي__ارى از آنان تحق__ق يافته و لذا ايم__ان نمى آورن__د.» (7 / يس) «لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيّا وَ يَحِ__قَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِري__نَ،» (70 / ي__س) و «وَ حَ__قَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فى اُمَمٍ قَدْ خَلَ_تْ مِ_نْ قَبْلِهِ__مْ مِ__نَ الْجِ__نِّ وَ الاِْن__ْسِ اِن_َّهُ_مْ ك_انُ_وا خ_اسِ_ري_نَ.» (25 / فصلت)

از اين آيات روشن مى شود كه، اولاً: عناد با حق و تكذيب آيات خدا، كلمه عذاب جاودان را براى آدمى محقق مى سازد. و ثانيا: رأس المال سعادت حيات آدميان ايمان است. و ثالثا: هر انسانى ناچار ايمان خواهد آورد. اين ايمان يا اختيارى است كه پذيرفته مى شود و او را به سعادت زندگى دنيا و آخرت سوق مى هد و يا ايمان اضطرارى است در م_وقع رؤي_ت ع_ذاب اليم، كه پذيرفته نمى شود.(1)

1- المي___زان ج 19، ص 201.

(112) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بَدَأَكُ__مْ تَعُ__ودُونَ، فَريقا هَ__دَى وَ فَريق__ا حَقَّ عَلَيْهِ_مُ الضَّ_لالَ__ةُ!» (29 و 30 / اعراف)

مراد از «بَداء» در اين آيه آغاز آفرينش نوع بشر است كه در اول داستان خلقت انسان گفته شده و از آن جمله اين بود كه پس از اين كه ابليس را رجم نمود به وى فرمود: «اُخْرُجْ مِنْها مَذْءوُما مَدْحُورا لَمَنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنْكُمْ اَجْمَعينَ!» (18 / اعراف)

هدايت و گمراهى، قضاى رانده شده در آغاز آفرينش (113)

و در اين وعده اش بنى نوع بشر را به دو گروه تقسيم كرد: يكى آنان كه صراط مستقيم را دريافتند، و يكى آنان كه از راه حق گم شدند، اين يكى از خصوصيات ابتدا خلقت بشر بود كه در عودشان نيز اين خصوصيت هست.

آيات ديگرى هست كه اين خصوصيت را به بيان صريحترى توضيح داده و از آن جمله فرموده است: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقيمٌ، اِنَّ عِبادى لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ اِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ.» (41 و 42 / حجر) خداوند در اين آيه به قضاى حتمى خود مردم را دو طايفه كرده: يكى آنان كه ابليس نمى تواند گمراهشان كند، و يكى آنان كه به اختيار خود او را پيروى مى كنند دو در نتيجه گمراه مى شوند، هم چنان كه فرمود: «كُتِبَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلاّهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّ_هُ!» (4 / حج) و اين قضاى حتمى به گمراهى آنان در اثر متابعتى اس_ت كه از ابلي_س مى كنن_د، نه اين كه متابعتشان از ابلي_س اثر قضاى حتمى خدا باشد.

(114) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و نيز از آن جمل__ه آيه: «قالَ فَالْحَ__قُّ وَ الْحَقَّ اَقُ__ولُ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّ__مَ مِنْ_كَ وَ مِمَّ_نْ تَبِعَ_كَ مِنْهُ_مْ اَجْمَعي__نَ،» (84 و 85 /

ص) اس__ت كه دلال__ت دارد بر تف__رق به دو فري_ق.

و چون چنين قضايى بوده خداوند در آيه «قالَ اهْبِطا مِنْها جَميعا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَاِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنّى هُدىً فَمَنِ اتَّبَعَ هُداىَ فَلا يَضِلُّ وَ لايَشْقى وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْرى فَاِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيمَةِ اَعْمى،» (123 و 124 / طه) فرموده است: وقتى هدايت من به شما رسيد هر كس هدايتم را پيروى كند گمراه و بدبخت نمى شود، و هر كس از ذكر من اعراض نمايد در دنيا به زندگى تنگى گرفتار مى شود و در آخرت نابينا محشورش مى كنيم.(1)

1- المي___زان ج 15، ص 104.

هدايت و گمراهى، قضاى رانده شده در آغاز آفرينش (115)

برايشان نداده، و مستقل افسار سرخود نكرده، تا هرچه مى خواهد «كه همان اغواى ايشان است،» مستقلاً انجام دهد، و گمراهشان كند، بلكه همه افراد بشر بندگان اويند، و او مالك و مدبر همه است، چيزى كه هست شيطان را بر افرادى كه خودشان ميل به پيروى او دارند، و سرنوشت خود را به دست او سپرده اند مسلط فرموده، اين هايندكه ابليس بر آنان حكمفرمايى دارد.

آن ملعون براى خود در اغواى بشر دعوى استقلال نمود. و خداى سبحان او را در اين ادعا رد نموده پندارش را باطل خواند، و فرمود كه دشمنى او و انتقامش نيز ناشى از

قضاهاى رانده شده در موارد اغواى شيطان (117)

قضاى خداست، و تسلطش بر بشر ناشى از تسلط اوست كه او را نسبت به اغواى تنها آنان كه ب_ه سوء اخ_تيار خود پ_يروى وى كنن_د مسلط فرموده است.

بنابراين ابليس ملعون نبايد به خود ببالد، زيرا عليه خدا كارى از پيش خود نكرده و امرى را عليه او فاسد ننموده است. چه اگر اهل غوايت را اغواء كرده، به قضاى خداى سبحان كه اهل غوايت مى بايستى به وسيله وى در غوايت خود بمانند، كرده است، و حتى خود آن ملعون هم به اين معنا تا حدى اعتراف نموده، و در خصوص غوايت خود گفته است: «رَبِّ بِما اَغْوَيْتَنى» (39 / حجر) و نيز اگر مخلصين را استثنا نموده باز به قضاى خدا بوده است.

اين معنايى است كه آيه كريمه آن را افاده مى كند، و مى فرمايد هم تسليط ابليس بر غوايت غاوين، و هم رهايى دادن مخلصين از شر او هر دو قضاى خداست، خود يكى از

(118) تدبير و تقدير در نظام

آفرينش

اص__ول مهمى است كه توحيد قرآن آن را افاده مى كند: «اِنِ الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ - هيچ حكم نيست مگ__ر آن كه از خداس__ت!» (67 / يوسف) كه آيه ف__وق و آياتى بسي__ار ديگر دلالت دارند بر اين كه هر حكم ايجاب__ى و يا سلبى كه هست همه از خداست، و به قضاى او به كرسى مى نشيند.

جهت ديگرى كه خداى تعالى از كلام ابليس رد نمود اين است كه سلطنت ابليس بر اغواى هر كس كه گمراهش مى كند هر چند كه به جعل خداى سبحان و تسليط اوست، الا اين كه اين تسليط خدايى ابتدايى و كدره اى نيست و چنان نيست كه خداى تعالى افرادى را بدون جهت دستخوش اغواى شيطان نموده، افرادى ديگر را از شر او حفظ نمايد، چه چنين رفتارى را نمى توان به ساحت قدس خداى سبحان نسبت داد، بلكه اگر جمعى را دستخوش اغواى او مى كند به عنوان مجازات و مسبوق به غوايت خود آن است. دليل بر

قضاهاى رانده شده در موارد اغواى شيطان (119)

اين نكته جمله «اِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ.» (42 / حجر) است كه مى فرمايد: ابليس تنها آن جمعى را اغواء مى كند كه خود آنان غوايت دارند، و به اقتضاى همان غوايت خودشان در پى اغواى شيطان مى روند، پس اغواى شيطان اغواى دومى است. آرى در اين مسأله يك اغوا است دنبال غوايت. و غوايت عبارت است از همان جرم هايى كه خود آدميان مرتكب مى شوند و اغواى ابليس عبارت است از مجازات خداى سبحان.

و اگر اين اغواء ابتدايى و از ناحيه ابليس بود، و گمراهان به دست ابليس خودشان هيچ تقصيرى نداشته باشند بايد همه ملامت ها متوجه ابليس باشد

نه مردم. حال آن كه او خودش به حكايت قرآن كريم در روز قيامت مى گويد: «من سلطنتى بر شما نداشتم، تنها كار من اين بود كه شما را دعوت كردم، شما به اختيار خود اجابتم كرديد، پس مرا ملامت نكنيد و خود را ملامت كنيد.» (22 / ابراهيم) البته اين سخن از ابليس نيز

(120) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

پذيرفته نيست، زيرا ابليس هم به خاطر سوء اختيارش و اين كه به كار اغواى مردم پرداخت و يا بگو به خاطر امتناعش از سجده بر آدم چوب خدا شد كه به دست او گمراهان را گمراه تر نمايد، ملامت مى شود، آرى او ولايت بر اغوا را به عهده خود گرفت و ولىّ گمراهان گرديد، «اِنّا جَعَلْنَا الشَّياطينَ اَوْلِيآ ءَ لِلَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ،» (27 / اعراف) و «كُتِ__بَ عَلَيْهِ اَنَّهُ مَنْ تَوَلاّهُ فَاَنَّهُ يُضِلُّهُ وَ يَهْديهِ اِلى عَذابِ السَّعيرِ - قلم قضا بر او چنين رانده شد كه هر كه او را سرپرست خود قرار دهد او گمراهش كند، و به سوى عذاب آتش رهنمونش باشد.» (4/حج) (1)

بشارت داده، نتيجه م_ى گ_يريم ك_ه م_تقين اع_م از مخلصونند.

خداى تعالى وضع غاويان را در آيات قبل روشن نمود و فرمود كه قضاى او آتش را برايشان حتمى نموده، اينك در اين آيه وضع ساير افراد عام را كه اعم از مخلصينند بيان مى فرمايد، باقى مى ماند وضع افراد مستضعف كه منوط به خواست خداست و

(122) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

گناهكاران و اهل كبايرى كه بدون توبه مى ميرند كه ايشان هم محتاج شفاعت هستند، در نتيجه از افراد عموم نامبرده باقى نمى ماند مگر آنان كه بهشت برايشان حتمى است، اع__م از مخلصي_ن و غير ايش__ان كه آيه م__ورد بحث متع__رض وض__ع ايش__ان اس_ت.

پس حق مطلب آن است كه گفتيم: آيه شريفه شامل كسانى است كه ملكه تقوى و ورع و پرهيز از محرمات الهى در دل هايشان جايگزين شده باشد. تنها چنين كسانى اند ك_ه س_عادت و ب_هشت برايشان حتمى است.(1)

آن درخت ايجاب كرد، تا قضاى هبوط او و

(124) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

استقرارش در زمين، و زندگى اش را در آن براند، همان زندگى شقاوتبارى كه آن روز وقت__ى او را از آن درخ_ت نه_ى مى كرد، از آن زندگ__ى تحذي__رش كرد و زنه__ارش داد.

و توبه اى كه آدم كرد باعث شد قضايى ديگر، و حكمى ديگر (حكم دوم) درباره او براند، و او و ذريه اش را بدين وسيله احترام كند، و با هدايت آنان به سوى عبوديت خود، آب از جوى رفته او را به جوى بازگرداند.

پس قضايى كه اول رانده شد، تنها زندگى در زمين بود، ولى با توبه اى كه كرد، خداوند همان زندگى را زندگى طيب و طاهرى كرد، به اين طور كه هدايت به سوى عبوديت را با آن زندگى تركيب نموده، و يك زندگى خاصى از تركيب دو زندگى زمينى و آسمان__ى فراه__م آورد.

اين آن نكته اى است كه از تكرار او به هبوط در اين سوره استفاده مى شود، چون در

قضاى الهى در هبوط آدم و استقرار او در زمين (125)

اين سوره، يك بار مى فرمايد: «وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ - گفتيم همگى به زمين هبوط كنيد، در حالى كه دشمن يكديگر باشيد، و تا مدتى معين در آن منزل كنيد و تمتع ببريد،» (36 / بقره) و بار دوم مى فرمايد: «قالَ اهْبِطا مِنْها جَميعا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَاِمّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنّى هُدىً - گفتيم همگى از بهشت برون شويد، برخى دشمن برخى ديگر پس هرگاه هدايتى از من به سوى شما آمد، و البته خواهدآمد...!» (123/طه) (1)

ج 1، ص 253.

(126) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

«وَ قُلْنا يا ادَمُ اسْكُنْ اَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ...!» (35/بقره)

سياق آيه به خوبى مى رساند كه منظور اصلى از خلقت آدم اين بوده كه در زمين سكونت كند، چيزى كه هست راه زمينى شدن آدم همين بوده كه نخست در بهشت منزل گيرد، و برترى اش بر ملائكه، و لياقتش براى خلافت اثبات شود، و سپس ملائكه مأمور به سجده براى او شوند، و آن گاه در بهشت منزلش دهند، و از نزديكى به آن درخت نهيش كنند، و او (به تحريك شيطان) از آن بخورد، و در نتيجه عورتش و ن_يز از ه_مسرش ظ_اهر گ_ردد، و در آخر ب_ه زمين هبوط كنند.

و از اين ريخت و سياق به خوبى بر مى آيد: كه آخرين عامل و علتى كه باعث زمينى شدن آن دو شد، همان مسأله ظاهر شدن عيب آن دو بود، و عيب نامبرده هم به قرينه اى

قضاى حتمى الهى در محكوميت انسان به زندگى زمينى (127)

كه فرموده: «بر آن شدند كه از برگ هاى بهشت بر خود بپوشانند...،» (22 / اعراف) همان عورت آن دو بوده، و معلوم است كه اين دو عضو، مظهر همه تمايلات حيوانى چون مستلزم غذاخوردن و نمو نيز ه_ستن_د.

پس ابليس هم جز اين همى و هدفى نداشته، كه (به هر وسيله شده) عيب آن دو را ظاهر سازد، گو اين كه خلقت بشرى، و زمينى آدم و همسرش، تمام شده بود، و بعد از آن خدا آن دو را داخل بهشت كرد، ولى مدت زيادى در اين بين فاصله نشد، و خلاصه آن قدر به آن دو مهلت ندادند، كه در همين زمين متوجه عيب خود شوند، و

نيز به ساير لوازم حيات دنيوى و احتياجات آن پى ببرند.

بلكه بلافاصله آن دو را داخل بهشت كردند، و وقتى داخل كردند كه هنوز روح ملكوتى و ادراكى كه از عالم ارواح و فرشتگان داشتند، به زندگى دنيا آلوده نشده بود،

(128) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

به دليل اين كه فرمود: «لِيُبْدِىَ لَهُما ما وُرِىَ عَنْهُما - تا ظاهر شود از آن دو آن چه پوشانده شده بود از آنان.» (20 / اعراف) و نفرمود: تا ظاهر شود از آن دو آن چه بر آن دو پوشيده بود. پس معلوم مى شود، پوشيدگى هاى عيب هاى آن دو موقتى بوده، و يك دفعه صورت گرفته، چون در زندگى زمينى ممكن نيست براى مدتى طولانى اين عيب پوشيده بماند. (و جان كلام، و آن چه از آيات نامبرده بر مى آيد اين است كه وقتى خلقت آدم و حوا در زمين تمام شد، بلافاصله، و قبل از اين كه متوجه شوند، عيب هايشان پوشيده شده، و داخل بهشت شده اند.)

پس ظهور عيب در زندگى زمينى، و به وسيله خوردن از آن درخت، يكى از قضاهاى حتمى خدا بوده، كه بايد مى شد، و لذا فرمود: «زنهار كه ابليس شما را از بهشت بيرون نكند، كه بدبخت مى شويد...،» (117 / طه) و نيز فرمود: «آدم و همسرش را از آن

قضاى حتمى الهى در محكوميت انسان به زندگى زمينى (129)

وضعى كه داشتند بيرون كرد...،»(36 / بقره) و نيز خداى تعالى خطيئه آنان را بعدازآن كه توبه كردندبيامرزيد، و درعين حال به بهشتشان برنگردانيد، بلكه به سوى دنيا هبوطشان داد ت_ا در آن جا زندگى كنند.

و اگر محكوميت زندگى كردن در زمين، با خوردن از درخت و هويدا گشتن عيب قضايى حتمى نبود، و نيز برگشتن به بهشت محال نبود، بايد بعد از

توبه و ناديده گرفتن خطيئه به بهشت برگردند، (براى اين كه توبه آثار خطيئه را از بين مى برد،) پس معلوم مى شود علت بيرون شدن از بهشت و زمينى شدن آدم آن خطيئه نبوده، بلكه علت اين بوده كه به وسيله آن خطيئه عيب آن دو ظاهر گشته، و اين به وسيله وسوسه شيطان لعين صورت گرفته است.

در سوره طه در صدر قصه فرمود: «وَ لَقَدْ عَهِدْنا اِلى ادَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِىَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ

(130) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عَزْما - ما قبلاً با آدم عهدى بسته بوديم، اما او فراموشش كرد...،» (115 / طه) و بايد ديد اين عهد چه بوده؟ آيا همان فرمان نزديك نشدن به درخت بوده، كه فرمود: «لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظّالِمينَ؟» (35 / بقره) و يا اعلام دشمنى ابليس با آدم و همسرش بوده، كه فرمود: «اِنَّ هذا عَدُوٌّ لَكَ وَ لِزَوْجِكَ؟» (117 / طه) و يا ع_هد نامبرده ب_ه معناى مي_ثاق ع_مومى اس__ت، كه از همه انسان ها عموم__ا، و از انبي__اء خصوص__ا، و به وجهى مؤكدت__ر و غلي__ظ گرفته.

معلوم است آن خطيئه اى كه در مقابل اين ميثاق قرار مى گيرد، اين است كه آدمى از مقام پروردگارش غفلت بورزد، و با سرگرم شدن به خود، و يا هر چيزى كه او را به خود سرگرم مى كند، از قبيل زخارف حيات دنياى فانى، و پوسنده، مقام پروردگارش را از ياد برد. (دقت فرماييد).(1)

قضاى حتمى الهى در محكوميت انسان به زندگى زمينى (131)

قضاى الهى در برقرارى خصومت بين ابليس و آدم و ذريه او

«قالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ...»(24 / اعراف)

اين خطاب، هم خطاب به آدم و همسر اوست و هم خطاب به ابليس

است، و دشمنى بعضى از بنى نوع بشر با بعض ديگر به خاطر اختلافى است كه در طبيعت هاى آنان است، و اين قضايى است از خداى تعالى، و قضاى ديگرش هم اين است كه فرمود: «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ،» (36 / بقره) يعنى تا چندى كه به زندگى

1- المي________زان ج 1، ص 241.

(132) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

دنيوى زنده هستيد جايتان در زمين است، از ظاهر سياق بر مى آيد كه اين خطاب هم خط__اب ب_ه ه__ر س__ه است.(1)

وق__ت كه ايشان حال خ__ود را تغيي__ر دادند خداون__د هم وضع رفتار خود را عوض كند و نعم__ت را ب__ه ن_قمت مب_دل س_ازد.(1)

1- المي_____زان ج 22، ص 197.

قضاى الهى در تغيير نعمت ها با تغيير حالات مردم (137)

معنا و مراد از هلاك__ت مرگ هاى طبيعى و تدريجى افراد است و در نتيجه معنى آيه چنين مى شود: هي__چ قومى نيست مگر اين كه ما مردم__ش را قبل از قيام__ت يا مى ميراني__م و يا به

(140) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عذاب استيصال و مرگ دسته جمعى مبتلا مى كنيم تا بعد از آن قيامت را به پا كنيم. هم چن__ان كه در ج_اى ديگ_ر فرمود: «وَ اِنّا لَجاعِلُونَ ما عَلَيْها صَعيدا جُرُزا!» (8 / كهف)

غرض عمومى از سراپاى اين سوره بيان سنتى است كه خداى تعالى در اقوام ملل داشته كه نخست ايشان را به سوى حق دعوت مى كرده، آن گاه يك عده را كه پذيراى دعوتش گشته و اطاعت كرده اند سعادتمند، و ديگران را كه از در استكبار مخالفت و طغيان نمودند عقوبت مى نموده است، و بنابراين مراد به اهلاك در اين آيه همان تدمير به عذاب استيصال در آن آيه است. آيه شريفه به اين معنا اشاره دارد كه قريه هاى نامبرده به زودى يكى پس از ديگرى به خاطر فساد اهلش و فسق فاسقانش ويران مى گردد، و اين خود بنا به اشاره اى كه در ذيل آيه دارد به قضاى خداى سبحان است.

معناى آيه چنين مى شود كه «اين مردم نيز مانند اهل همان قريه ها مستعد براى

قضاى الهى در نابودى جوامع فاسد (141)

فساد و آماده تكذيب آيات الهى هستند، آياتى كه دنبال تكذيبش هلاك و نابودى است، چيزى كه هست اگر از آن قسم آيات خود را كه بر آن اقوام فرستاديم و به خاطر تكذيبشان هلاكشان كرديم به اين مردم هم بفرستيم همان اهلاك و تدمير كه بر سر آن ها آمد و منقرضشان كرد بر سر

اينان نيز آمده اينان را به آنان ملحق خواهد كرد، آن وقت بساط دنيا بر چيده خواهد شد و چون نمى خواهيم برچينيم لذا تا مدتى مهلتشان داديم، ولى سرانجام اينان را نيز گرفتار مى كنيم، و چنين نيست كه اينان استثناشوند.» (58/اسرى) و اين همان معنايى است كه آيه «وَ لِكُلِ اُمَّةٍ رَسُولٌ»(47/يونس) و آياتى بعد از آن بدان اشاره مى كند.

و اين كه فرمود: «كانَ ذلِكَ فِى الْكِتابِ مَسْطُورا،» (58 / اسرى) معنايش اين است كه اهلاك قرى و تعذيب آن ها به عذاب شديد قبلاً در كتاب نوشته شده، يعنى قضايى است

(142) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

حتمى و رانده شده، از اين جا معلوم مى شود مراد به كتاب لوح محفوظ است كه قرآن تمامى حوادث را نوشته شده در آن دانسته، درباره اش فرموده: «وَ كُلَّ شَىْ ءٍ اَحْصَيْناهُ فى اِمامٍ مُبينٍ،» (12 / يس) و نيز فرموده: «وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فِى السَّمآءِ وَ لاآ اَصْغَ__رَ مِنْ ذلِ__كَ وَ لاآ اَكْبَ__رَ اِلاّ ف__ى كِتابٍ مُبي__نٍ.» (61 / يونس) (1)

1- الميزان ج 25، ص 226.

قضاى الهى در نابودى جوامع فاسد (143)

جلاء وطن كنند، در دنيا به عذاب انقراض يا قتل يا اسيرى گرفتارشان مى كرد، همان طور كه بنى قريظه را كرد، ولى در هر حال در آخرت به عذاب آتش معذبشان مى سازد.

(144) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آيه «وَ قيلَ يأَرْضُ ابْلَعى مآءَكِ وَ يسَمآءُ اَقْلِعى وَ غيضَ الْمآءُ وَ قُضِىَ الاَْمْرُ...،» ندايى است كه از ساحت عظمت و كبرياى الهى صادر شده و براى تعظيم، تصريح به اسم گوينده كه خداست نشده است. اين امر، تكوينى بود و به وسيله كلمه «كن» كه از جانب دارنده كاخ هستى شرف صدور يافته به انجام رسيد، و بلافاصله هر چه آب از سرچشمه ها جوشيده و روى زمين بود در كام زمين فرو رفت و آسمان نيز از بارش باز ايستاد. اين آيه دلالت دارد بر اين كه به امر خدا زمين و آسمان با هم آب را به خروش آوردند.

... «قُضِىَ الاَْمْرُ» يعنى وعده اى كه راجع به عذاب قوم نوح داده شده بود انجام يافت و امر الهى تنفيذ شد: قوم نوح غرق شدند و زمين از وجودشان پاك شد و آن چه فرمان

قضاى الهى درباره جامعه يهود و جامعه نوح (145)

«كن» يافته بود مطابق فرمان تحقق يافت. پس «قضاى امر» همانگونه كه به جعل و صادر كردن امر اطلاق مى شود به گذراندن و تنفيذ و محقق ساختن حكم در خارج نيز گفته مى شود ولى قضاى الهى و حكم ربوبى عين وجود خارجى است و «جَعْل» و «تنفيذ» آن يكى است و اختلاف فقط در تعبير است.(1)

20، ص 62.

(146) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

«كَذلِكَ حَقّا عَلَيْنا نُنْجِ الْمُؤْمِنينَ،» معنايش اين است: همان طورى كه رسولان و كسانى را كه ايمان آورده اند در بين امم گذشته در هنگام نزول عذاب نجات مى داديم همان گونه كسانى كه از اين امت به تو ايمان آورده اند نيز ن_جات مى دهي_م و اي_ن م_طلب ب_راى م_ا لازم اس_ت.

مقصود مؤمنين امت است و اين وعده جالبى است كه خدا به پيغمبر و مؤمنين اين امت مى دهد كه آن ها را نجات مى بخشد. و بعيد نيست از جمله «نُنْجِ الْمُؤْمِنينَ» تلويحا استفاده شود كه پيغمبر صلى الله عليه و آله اين قضاى الهى را درك نخواهد كرد و اين قضا و حكم بعد از رحلت پيغمبر خواهد بود. زيرا در اين آيه خدا از مؤمنين اسم برده (ننج المؤمنين) وى پيغمب__ر را با آنان ذكر نك__رده با اين كه درباره سابقي__ن، اسم رسولان را هم با

قضاى الهى و تعهد او بر نجات مؤمنين (147)

مؤمني__ن آورده «نُنَجّى رُسُلَنا وَ الَّذينَ امَنُوا.» اين معنى از تكرار آياتى كه معنى آيه «فَاِمّا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذى نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِلَيْنا يُرْجَعُونَ،» (77 / غافر) را مى دهد، به ذهن خطور مى كند.(1)

قضاى الهى در تأييد لشكر اسلام

«يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ... وَ لكِنْ لِيَقْضِىَ اللّهُ اَمْرا كانَ مَ_فْعُولاً،» (43 / انفال)

1- الميزان ج 19، ص 207.

(148) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

روز فرقان آن روزى بود كه شما در قسمت پايين وادى اردو زده و كفار در قسمت بالاى آن اطراق كرده بودند، و پياده شدن شما در پايين و كفار در بالا با هم جور در آمد، به طورى كه اگر مى خواستيد قبلاً با

كفار قرارداد كنيد كه شما اين جا و آنان آن جا را لشكرگاه كنند قطعا اختلافتان مى شد، و هرگز موفق نمى شديد كه به اين نحو جبهه سازى كنيد. پس قرار گرفتن شما و ايشان به اين نحو نه از ناحيه و به فكر شما بود و نه از ناحيه و به فكر كفار، بلكه امرشدنى بود كه خداوند بر آن قضا راند، و اگر اين چنين قضا راند براى اين بود كه با ارائه يك معجزه و دليل روشن حجت خود را تمام كن__د، و ني__ز براى اين ب__ود كه دع__اى ساب__ق شم__ا را و آن استغاث__ه اى را كه از شم__ا شنيد، و آن حاجتى را كه از سويداى دل شما خبر داشت مستجاب و برآورده كند.

بيان اين كه مرجع امر اين واقعه قضاى خاص الهى است نه اسباب عادى، آيه بعدى

قضاى الهى در تأييد لشكر اسلام (149)

است كه مى فرمايد: «اِذْ يُريكَهُمُ اللّهُ فى مَنامِكَ قَليلاً،» (43 / انفال) و «وَ اِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ اَعْملَهُمْ،» (48 / انفال) و «اِذْ يَ_قُ_ولُ الْ_مُنفِقُ_ونَ وَ الَّ_ذينَ فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هآؤُلاآءِ دينُهُمْ.» (49 / انفال) (1)

خضوع در برابر آن فطرى انسان است، اگر حق را برايش بيان كنند، و مخصوصا از راهى كه با آن راه مأنوس است روشن سازند، بدون درنگ آن را مى فهمد، و وقتى فهميد فطرتش به آن اعتراف مى كند، و ضميرش در برابر آن خاضع مى گردد، هرچند كه عملاً خاضع نشود، و پيروى هوى و هوس و يا هر مانع ديگر از خضوع عملى اش جلوگير شود.

و اما غلبه از حيث تأييد غيبى، و به نفع حق و به ضرر باطل قضا راندن بهترين نمونه اش انواع عذاب هايى است كه خداى تعالى بر سر امتهاى گذشته كه دعوت انبيا را

قضاى الهى در غلبه، و كيفيت و عوامل پيروزى (151)

تكذيب كردند، آورد، مانند قوم نوح، كه همه را غرق كرد، و قوم هود كه زنده زنده در زير سنگ و خاكشان دفن نمود، و قوم صالح و لوط و شعيب و آل فرعون و ديگران كه هر يك را به عذابى دچار فرمود، و در كلام مجيدش درباره همين نوع تأييد فرموده: «سپس رسولان خدا را يكى پس از ديگرى فرستاديم، هر رسولى كه به سوى امتى آمد تكذيبش كردند، و ما يكى پس از ديگرى هلاكشان ساخته، براى آيندگان سرگذشت كرديم و گفتيم دور باشد مردمى كه ايمان نمى آورند.» (44 / مؤمنون) و سنت الهى به همين منوال جريان يافت كه آيه زير آن را به طور اجمال خاطرنشان ساخته، مى فرمايد: «براى هر امتى رسولى است، همين كه رسولشان بيامد، خداى تعالى در بينشان به عدالت حكم راند، و ستمى نديدند (و نخواهند ديد.)» (47 / يونس)

اما غلبه از حيث طبيعتى كه ايمان به خدا و رسول دارد،

دليلش اين است كه ايمان

(152) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مؤمن او را به دفاع از حق و قيام در برابر باطل دعوت مى كند، و به طور مطلق و بدون هيچ قيدى دعوت مى كند، چنين كسى معتقد است به اين كه اگر كشته شود رستگار مى گردد، و اگر هم بكشد رستگار مى شود، و ثبات و مقاومت او در دفاع از حق مقيد به هيچ قيدى و محدود به هيچ حدى نيست، به خلاف كسى كه اگر از حق دفاع مى كند نه بدان جهت است كه حق است، بلكه بدان جهت است كه هدفى از اهداف دنيايى او را تأمين مى كند، چنين كسى در حقيقت از خودش دفاع كرده، و به همين دليل اگر ببيند كه مشرف به هلاكت شده، و يا نزديك است گرفتار خطرى شود، پا به فرار گذارد، پس دفاع او از حق شرط و حدى دارد، و آن شرط سلامتى نفس و آن حد تأمين منافع خودش است، و اين واضح است كه عزيمت بى قيد و شرط، بر چنين عزيمتى مقيد و مشروط، غالب مى ش__ود، يكى از شواهدش جنگ هاى پيامب__ر اسلام است كه مسلمانان در عين

قضاى الهى در غلبه، و كيفيت و عوامل پيروزى (153)

نداشتن عِده و عُده همواره غلبه مى كردند، و جنگ ه__ا جز به پيشرف__ت مسلمانان خاتمه نمى يافت.

و اين غلبه و فتوحات اسلامى متوقف نشد، و جمعيت مسلمين به تفرقه مبدل نگشت، مگر وقتى كه نياتشان فاسد، و سيرت تقوى و اخلاصشان در گسترش دين حق، به قدرت طلبى و گسترش و توسعه مملكت (و در نتيجه حكمرانى بر انسان هايى بيشتر، و به دست آوردن اموال زيادتر،) مبدل شد،

در نتيجه آن فتوحات متوقف گرديد، آرى خداى تعالى هرگز نعمتى را كه به مردمى داده تغيير نمى دهد مگر وقتى كه مردمى نياتشان را تغيير دهند، و خداى تعالى در آن روزى كه دين مسلمانان را تكميل نموده، از شر دشمنان ايمنشان ساخت، با آن شرط كرد كه تنها از او بترسند، و فرمود: «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ - امروز ديگر كفار از دين

(154) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شما مأيوس گشتند، پس از ايشان نترسيد و از من بترسيد!» (3 / مائده) در مسلم بودن اين غلبه كافى است كه مؤمنين را خطاب نموده و فرمود: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ اَنْتُمُ الاَْعْلَوْنَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ - سست مشويد، و اندوهگين نگرديد، كه شما بالاترين هستيد، مادام كه مؤمن باشيد.» (139 / آل عمران) (1)

ديگر نصرت را عموميت داده، و فرمود: «اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذينَ امَنُوا فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الاَْشْهادُ - ما مطمئنا رسولان خود را يارى مى كنيم و نيز آنان را كه به ايشان ايمان آوردند، هم در دنيا و هم

(156) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در روز قيامت كه گواهان به پا مى خيزند.» (51 / غافر)

پس رسولان خدا هم در حجت و دليل منصورند، براى اين كه راه حق را پيش گرفته اند، و راه حق هرگز شكست نمى خورد، و هم بر دشمنان خود منصورند، يا به اين كه خدا ياريشان مى دهد، دشمنان را زيردست كنند، و يا از ايشان انتقام بگيرند، چنانكه خداى تعالى فرموده: «قبل از تو نفرستاديم مگر مردانى از اهل قراء كه به ايشان نيز وحى مى كرديم... تا وقتى كه رسولان ديگر مأيوس مى شدند و مى پنداشتند ديگر همه نقشه شان بر آب و بيهوده شد، كه ناگهان نصرت ما مى رسيد و هر كس را كه مى خواستيم نجات مى يافت، ولى عذاب ما حتى يك نفر از مجرمين را هم باقى نگذاشت.» (109 و 110 / يوسف) رسولان در آخرت هم منصورند: «يَوْمَ لا يُخْزِى اللّهُ النَّبِ__ىَّ وَ الَّذينَ امَنُ__وا مَعَهُ.» (8 / تحري_م) «وَ اِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ.» (173 / صافات)

قضاى الهى در نصرت رسولان و پيروزى جهادگران (157)

مراد به «جُنْدَنا» جامعه اى است كه به امر خدا حركت مى كند، و در راه خدا جهاد مى نمايد. و اين جامعه عبارت است از گروه مؤمنان، و يا انبياء به ضميمه مؤمنان، كه پيرو انبيايند، و بنا بر احتمال دوم در اين كلام تعميم بعد از تخصيص به كار رفته، و به هر حال،

پس مؤمنان مانند متبوعان خود منصورند، هم چنان كه در جاى ديگر خطاب به مؤمنان فرموده: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ اَنْتُمُ الاَْعْلَوْنَ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ - سست و اندوهناك مشويد كه غلبه با شماست.» (139 / آل عمران)

و اين حكم يعنى نصرت و غلبه حكمى است اجتماعى، و منوط است بر حفظ عنوان و لا غير، يعنى اين نصرت و غلبه تنها نصيب انبياء و مؤمنين واقعى است، كه جند خدا هستند، و به امر او عمل مى كنند، و در راه او جهاد مى كنند، و هر جامعه اى كه اين عناوين بر آن صادق باشد، يعنى ايمان به خدا داشته باشد، و به اوامر خدا عمل كند، و در راه او

(158) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

جهاد نمايد منصور و غالب است، نه جامعه اى كه اسامى اين عناوين را دارد و واقعيت آن ها را ندارد، پس جامعه اى كه از ايمان اسم در آن نمانده باشد، و از انتسابش ب_ه خ_دا ج_ز سخن_ى در آن نمان_ده باش_د، نباي_د امي_د نصرت و غلبه را داشته باشد.(1)

نَصْرُالْمُؤْمِنينَ _ يارى كردن مؤمنان بر ما حتمى است.» (47/ روم) «اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذينَ امَنُوا فِى الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الاَْشْهادُ _ ما قطعا رسولان خود و آن ها را كه ايمان آورده اند هم در دنيا و هم روزى كه شاهدان به پا خيزند، يارى مى كنيم.» (51 / غافر) «بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنّاتٌ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ _ بشارت شما امروز

(160) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بهشت هايى است كه از زير ساختمان آن ها نهرها جارى است،» (12 / حديد) و آيات ديگر. جمله «لا تَبْديلَ لِكَلِماتِ اللّهِ» اشاره به اين است كه اين مسأله جزو قضاهاى حتمى الهى است كه تغيير و تبديل در آن راه ندارد. و در ضمن دل هاى مؤمنان را خوش مى كند.(1)

طايفه عير و يا نفير غالب شويد، و شما ميل داشتيد كه آن طايفه، طايفه عير (قافله تجارتى قريش) باشد، چون نفير (لشكريان قريش) عده شان زياد بود، و

(162) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شما ضعف و ناتوانى خود را با شوكت و نيروى آنان مقايسه مى كرديد، و لكن خداوند خلاف اين را مى خواست، خداوند مى خواست تا با لشكريان ايشان روبرو شويد، و او شما را با كمى عددتان برايشان غلبه دهد، و بدين وسيله قضاى او مبنى بر ظهور ح__ق و استيصال كف__ار و ريشه كن شدن ايشان به كرسى بنشيند.(1)

سعادت مؤمن را شمرد.(1)

الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِى السَّبيلَ - خدا حق را مى گويد، و همو به سوى راه هدايت مى كند،» (4 / احزاب) و باز فرموده: «اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِرا وَ اِمّا كَفُورا - ما او را به سوى راه هدايت كرديم، حال يا شكر اين نعمت به جا مى آورد، و يا كفران مى كند.» (3 / انسان)

خواهى گفت از اين آيات بر مى آيد كه هدايت تنها كار خداست، و بنابراين پس انبياء چه كاره اند؟ در پاسخ مى گوييم منافات ندارد كه انبياء هم قيام به اين امر بكنند، براى اين كه اگر هدايت كنند به اذن او مى كنند، و خود مستقل در اين كار نيستند، (هم چنان كه در هيچ كارى نيستند) و خود خداى تعالى در عين اين كه فرموده: «اِنَّكَ لا تَهْدى مَنْ اَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ يَهْدى مَنْ يَشاءُ - تو چنان نيستى كه هر كس را بخواهى هدايت كنى، لكن اين خداست كه هر كس را بخواهد هدايت مى كند.» (56 / قصص) و در عين حال فرموده:

قضاى الهى در هدايت خلق (167)

«لَتَهْدى اِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ،» (52 / شورى) و «قُلْ هذِهِ سَبيلى اَدْعُوا اِلَى اللّهِ عَلى بَصيرَةٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنى - بگو اين است راه من كه خلق را با بصيرت به سوى خدا بخوانم، هم خودم و هم پيروانم.» (108 / يوسف)

همه اين ها در باب هدايت به معناى ارائه طريق بود، و اما هدايت به معناى رساندن به هدف كه در آيات مورد بحث رساندن به آثار حسنه اى است كه به دنبال يافتن هدايت الهى و متصف شدن به صفت عبوديت مى آيد، از قبيل رسيدن به حيات طيبه در دنيا، و حيات سعيده ابدى

آخرت، پر واضح است كه از قبيل صنع و ايجاد است، كه مختص به خداى تعالى است، و از امورى است كه خدا قضايش را رانده و بر خود واجب كرده، و در آيه زير وع_ده اش را مسج__ل نموده:

«فَمَنِ اتَّبَعَ هُداىَ فَلا يَضِلُّ وَ لايَشْقى - كسى كه هدايت مرا پيروى كند نه گمراه مى شود

(168) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و نه دچار شقاوت و بدبختى مى گردد.» (123 / طه) و نيز فرموده: «مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلوُنَ - هر كس با داشتن ايمان عملى صالح كند، چه مرد و چه زن، بدانند كه ما به طور يقي__ن به زندگانى طيب زنده ش__ان مى كنيم، و آن چه كردند به بهترين وجه پاداششان مى دهيم.» (97 / نحل)

«وَ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ خالِدينَ فيهآ اَبَدا وَعْدَ اللّهِ حَقّا وَ مَنْ اَصْدَقُ مِنَ اللّهِ قيلاً - كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح كردند به زودى ايشان را داخل باغ هايى مى كنيم كه نهرها در زير درختان__ش ج__ارى است، و ايش__ان تا ابد در آن باغ ه__ا خواهند ب__ود، و اين وع__ده خداس__ت، و چ_ه كس_ى اس__ت ك_ه سخن__ش از سخن خ__دا راست ت__ر باش__د.» (122 / نساء)

قضاى الهى در هدايت خلق (169)

پس فرق بين هدايت به معناى راه نشان دادن، و بين هدايت به معناى رساندن به هدف اين شد كه هدايت اولى مستقيما كار انبياء و اولياء و ساير هدايتگران است، ولى مؤثر شدنش منوط به اذن خداست. ولى هدايت دوم چون از باب صنع و خلقت است

مستقيما كار خود خداست، البته اسبابى كه بين او و خلقش در اين مورد و در همه موارد خلقت واسطه اند بى دخالت نيستند، پس اين هدايت را هم مى توان به تبع ب_ه غي_ر خ_داى تعالى نسبت داد. (1)

هدايت تنها و تنها به دست خداست و خدا هم ايشان را هدايت نمى كن__د بلكه گم__راه مى كند، و نه او ك__ار خود را نقض مى نمايد و نه ايشان به غير از او ي__ارى دارن__د ك__ه ب__ر خ__دا غلب__ه كن___د و برخ__لاف گفته خداس__ت خودش ايشان را هدايت نمايد.(1)

(172) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

صورت در آمده، و به خودشان بر مى گردد، هم چنان كه از ظاهر آيه «يا اَيُّهَاالَّذينَ كَفَروُا لا تَعْتَذِروُا الْيَوْمَ اِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ،» (7/تحريم) نيز همين معنا استفاده مى شود، چون مى فرمايد: اى كسانى كه كفر ورزيديد، امروز

(174) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ديگر عذر نياوريد، براى اين كه ما كه به شما كارى نكرديم، و اين عذاب كه مى بينيد برگش_ت اع_مال خ_ود ش_ماست.(1)

آن

(176) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

به دام نيفتن__د، آرى خداى تعالى با اين دستور خود مسلمانان را حتى از اين مقدار خيان_ت منع فرمود.(1)

و روشن شدن وضعتان از نظر طرز تفكر و نيروى ايمان و يا شرك، يكى از دو طرف سعادت و يا شقاوت ب_راي_ت_ان ت_ث_ب_يت گ_ردد.(1)

قضاى الهى در مرگ و انتقال

«وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحيدُ!» (19 / ق)

1- المي________زان ج 7، ص 86.

قضاى الهى در مرگ و انتقال (179)

مراد به «سَكْرَة» و مستى موت، حال جان كندن و نزع آدمى است، كه مانند مستان مشغ__ول به خودش است، نه مى فهم__د چه مى گويد، و نه مى فهمد اطرافيانش درب__اره اش چه مى گويند. و اگر آم__دن سكره موت را مقيد به قيد (حق) كرد، براى اين بود كه اشاره كند به اين كه مسأله م__رگ جزو قضاهاى حتم__ى است كه خداى تعالى در نظام عال__م رانده، و از خود م__رگ غرض و منظور دارد، هم چنان كه از آيه: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَ_وْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ اِلَيْنا تُرْجَعُونَ،» (35 / انبياء) اين معنا استفاده مى شود، چون مى فهماند منظور ما از مردنى كردن همگى شما آزمايش شماست، و مردن عبارت است از انتقال از يك خانه به خانه اى كه بعد از آن و ديوار به ديوار آن قرار دارد، و اين مرگ و انتقال حق است، همان طور كه بعث و جنت و نار حق است. اين معنايى است كه از كلمه (حق) مى فهميم. و جمله «ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحيدُ،»

(180) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اشاره است به اين كه انسان طبعا از مرگ كراهت دارد چون خداى تعالى زندگى دنيا را به منظور آزمايش او در نظرش زينت داده، و خود فرموده: «اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ

اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً - اين ماييم كه زندگى زمينى را به وسيله آن چه در روى زمين است در نظر شما زينت داده، و دلفريبش كرديم، تا شما را بيازماييم كدامتان بهتر عمل مى كند.» (7 / كهف) (1)

1- المي_زان ج 36، ص 237.

قضاى الهى در مرگ و انتقال (181)

(182)

مشرك است، زيرا با اين كه فطرت ساده اش حكم مى كند بر اين كه براى عالم صانعى است مع ذلك امر تدبير عالم را به دست ماده و يا طبيعت و يا دهر مى داند.

(184) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و چون مسأله همان طور كه گفتيم مسأله مهمى بوده لذا آن را قبل از ساير احكام ذكر كرده با اين كه آن احكام هم هر يك در جاى خود بسيار اهميت دارند، مانند عقوق والدين و ندادن حقوق واجب مالى و اسراف و تبذير و فرزندكشى و زنا و قتل نفس و خوردن مال يتيم و عهدشكنى و كم فروشى و پيروى غير علم و تكبر ورزيدن، و با اين كه مسأله اخلاص در عبادت را بر اين ها مقدم داشت در آخر و بعد از شمردن اين ها مجددا همين اخلاص را خاطرنشان ساخته و از شرك نهى فرمود.(1)

امر به پرستش الهى (185)

بدان هاست، و همين وسيله اى است طبيعى كه زن و شوهر را به حال اجتماع نگه داشته و نمى گذارد از هم جدا شوند، بنابراين از نظر سنت اجتماعى و به حكم فطرت لازم است آدمى پدر و مادر خود را احترام كند و به ايشان احسان نمايد زيرا اگر اين حكم در اجتماع جريان نيابد و فرزندان ب__ا پ_در و م_ادر خ__ود معامل__ه يك بيگان__ه بكنن__د قطع__ا آن عاطف__ه از بي__ن رفت__ه و شي_رازه اجتم_اع به كل__ى از هم گسيخت__ه مى گ__ردد.

«اِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُما اَوْكِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْ هُما

امر به احسان والدين (187)

وَ قُ_لْ لَهُم__ا قَ__وْلاً كَ__ري_ما،» (23 / اسرى)

- اگر يكى از آن دو در حيات تو به حد پيرى رسيد و يا هر دوى آن ها سالخورده گشتند از پذيرايى شان به ستوه ميا، و آخ مگو، و ايشان را مرنجان، و نرم و مهربان با ايشان حرف بزن!

كلمه «اُف» مانند كلمه «آخ» فارسى است كه انزجار را مى رساند، و كلمه «نَهْر» به معناى رنجاندن است كه يا با داد زدن به روى كسى انجام مى گيرد و يا با درشت حرف زدن. اگر حكم را اختصاص به دوران پيرى پدر و مادر داده از اين جهت بوده كه پدر و مادر، در آن دوران سخت ترين حالات را دارند، و بيشتر احساس احتياج به كمك فرزند مى نمايند، زيرا از بسيارى از واجبات زندگى خود ناتوانند، و همين معنا يكى از آمال پدر و مادر بود كه سال ها از فرزندان خود آرزو مى كردند، آرى روزگارى كه پرستارى فرزند را مى كردند و روزگار ديگرى كه مشقات آنان را تحمل مى نمودند، و باز در

(188) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

روزگارى كه زحمت تربيت آن ها را به دوش مى كشيدند، در همه اين ادوار كه فرزند از تأمين واجبات خود عاجز بود آن ها به اين آرزو تأمين مى كردند كه در روزگار پيرى از دستگي_رى فرزن_د برخوردار شوند.

پس آيه شريفه نمى خواهد حكم را منحصر در دوران پيرى پدر و مادر كند، بلكه مى خواهد وجوب احترام پدر و مادر و رعايت آن در معاشرت و سخن گفتن با ايشان را بفهمان__د، حال چه در هنگ__ام احتياجش__ان به مساع__دت فرزند و چه در هر حال ديگر.

«وَاخْفِ__ضْ لَهُم__ا جَن__احَ ال__ذُّلِّ مِ__نَ ال__رَّحْمَ__ةِ وَ قُ__لْ رَبِ ارْحَمْهُم__ا كَم__ا رَبَّي__انى صَغي__را!» (24 / اس__رى)

در معاشرت و گفتگوى با پدر و مادر طورى با ايشان روبرو شو كه تواضع و خضوع تو را احساس كنند، و بفهمند كه تو خود را در برابر ايشان خوار مى دارى و نسبت به ايشان مهر و رحمت دارى.

امر به احسان والدين (189)

در اين كه فرمود: «و بگو پروردگارا ايشان را رحم كن آن چنان كه ايشان مرا در خرديم تربيت كردند» (24 / اسرى) دوران خردى و بيچارگى فرزند را به ياد او مى آورد و به او خاطرنشان مى سازد، در اين دوره كه پدر و مادر ناتوان شده تو به ياد دوره ناتوانى خود باش و از خدا بخواه كه خداى سبحان ايشان را رحم كند، آن چنان كه ايشان تو را رحم نموده در خرديت تربيت كردند.

«رَبُّكُمْ اَعْلَمُ بِمافىنُفُوسِكُمْ اِنْ تَكُونُوا صالِحينَ فَاِنَّهُ كانَ لِلاَْوّبينَ غَفُورا!»(25/اسرى)

اين آيه متعرض آن حالى است كه احيانا از فرزند حركت ناگوارى سرزده كه پدر و مادر از وى رنجيده و متأذى شده اند. و اگر صريحا اسم فرزند را

نياورده و اسم آن عمل را هم نبرده براى اين بوده كه بفهماند اينگونه مطالب گفتنى نيست، همان طور كه

(190) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

سزاوار نيست ارتكاب شود هم چنين سزاوار نيست بازگو و نقل مجالس گردد. معناى آيه اين است كه: اگر شما صالح باشيد و خداوند هم اين صلاح را در روح شما ببيند و شما در يك لغزشى كه نسبت به والدين خود مرتكب شديد به سوى خدا بازگشت و توبه نموديد خداوند شما را مى آمرزد، براى اين كه او همواره درباره اوابين غفور بوده است.(1)

پروردگار خود از اين جهت است كه او نعمت هاى خدا را كفران نم__وده و آن چه را كه از ق__وه و قدرت و ابزار بندگى به او داده همه را در راه اغ__واى بندگان خدا و وادارى ش__ان به نافرمانى و دعوتشان به خطاكارى و كفران نعمت مصرف مى كند.(1)

اين سفارش را در جاى ديگر در قرآن به بيان ديگر فرمود: «وَ اَمَّا السّائِلَ فَلا تَنْهَرْ - سائل را مرنجان،» (10 / ضحى) بلكه با زبان نرم او را برگردان.

«وَ لا تَجْعَ__لْ يَ__دَكَ مَغْلُ_ولَ__ةً اِل_ى عُنُقِ__كَ وَ لا تَبْسُطْه__ا كُ_لَّ الْبَسْ__طِ فَتَقْعُ__دَ مَلُوما مَحْسُورا،» (29 / اسرى)

دست به گردن بستن كنايه است از امساك و خرج نكردن و از بخشش بخل ورزيدن، در مقابل بسط يد كه كنايه از بذل و بخشش، و اين كه هرچه به دستش آيد از دست

(196) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خود فرو بريزد، به طورى كه هيچ چيز از آن در دستش باقى نماند، مانند كسى كه كام__لاً دس__ت خ__ود را در مق_اب__ل باران گشوده هي__چ چيز از آن در دس__ت وى باقى نمى ماند، و اي_ن ت_عبي__ر ب_ليغ ترين ت_عبير در نهى از اف_راط و ت_فريط در انف__اق اس__ت.

«فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا،» (29 / اسرى)

دست خويش تا به آخر مگشاى تا به ملامتگرى خويش زانوها بغل نكنى، و از واجبات زندگى منقطع و يا عريان نگردى و ديگر نتوانى خود را در اجتماع برملا ساخته ب__ا م__ردم مع__اش____رت و مراوده كن__ى.

«اِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ اِنَّهُ كانَ بِعِبادِه خَبيرا بَصيرا!» (30 / اسرى)

اين دأب و سنت پروردگار است كه رزق را براى هر كه بخواهد فراخ و براى هر كه بخواهد تنگ بگيرد و سنت او چنين نيست كه بى حساب و بى اندازه فراخ سازد

نهى از افراط در امساك، و نهى از افراط در بخشش (197)

و يا به كلى قطع كند، آرى او مصلحت بندگان را رعايت مى كند، چه او به كار بندگان خود خبير

و بيناست، تو نيز سزاوار است چنين كنى و متخلق به اخلاق خدا گردى و راه ميانه و اعتدال را پيش گرفته و از افراط و تفريط بپرهيزى.(1)

آبرو و عزت و احترام خود فرزندان خود را مى كشتند.

عرب غير از مسأله دختركشى (وأد) يك سنت ديگرى داشته كه به خيال خود با آن عمل هون و خوارى خود را حفظ مى كرده، و آن اين بوده كه از ترس خوارى و فقر و فاقه فرزند خود را چه دختر و چه پسر مى كشته، و آيه مورد بحث و نظاير آن از اين عمل نهى كرده است.(1)

1- المي_____زان ج 25، ص 147.

(200) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه حرمت قتل نفس مختص به اسلام نيست، در همه شرايع آسمانى حرام بوه، و اين كه اين حكم از شرايع عمومى است در آيه 151 سوره انعام بدان اشاره شده است.

نهى از قتل نفس (203)

«وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوم__ا فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّه سُلْطانا فَلا يُسْرِفْ فِى الْقَتْلِ اِنَّهُ كانَ مَنْصُورا.»(33/اسرى)

معناى آيه اين است كه كسى كه مظلوم كشته شده باشد ما به حسب شرع براى صاحب خون او سلطنت قرار داديم، تا اگر خواست قاتل را قصاص كند، و اگر خواست خونبها بگيرد، و اگر هم خواست عفو كند، حال صاحب خون هم بايد در كشتن اسراف نكند، و غير قاتل را نكشد، و يا بيش از يك نفر را به قتل نرساند، و بداند كه ما يارى اش كرده ايم و به هيچ وجه قاتل از چنگ او فرار نمى كند، پس دستپاچگى به خرج نداده و ب_ه غ_ير ق_اتل نپردازد.(1)

1- المي___زان ج 25، ص 157.

(204) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه از تصرف نكردن بهتر باشد به اين معنا كه تصرف در آن به مصلحت يتيم و باعث زياد شدن مال باشد عيب ندارد و حرام نيست، و بلوغ اشد در جمله «حَتّى يَبْلُغَ اَشُدَّهُ» اوان اين بلوغ و رشد است كه در اين هنگام حكم يتيمى از يتيم برداشته مى شود، و ديگر او را يتيم نمى گويند، پس اين كه فرمود: نزديك مال يتيم نشويد تا بالغ شود به اين معناست كه مال يتيم را حفظ كنيد تا بالغ شود، و چون بالغ شد به دستش بسپاريد. و به عب__ارت ديگر به اين معن__است كه نزديك مال يتي__م مادام كه يتي_م است نشويد.(1)

معيشت مردم در استفاده از اجناس مورد حاجت بر دو اصل اساسى است، يكى به دست آوردن جنس مرغوب و سالم و به درد بخور و ديگرى مبادله مقدار زايد بر حاجت است با اجناس ديگرى كه مورد احتياج است، آرى هر كسى در زندگى خود حساب و اندازه گيرى دارد كه چه چيزهايى احتياج دارد، و از هر جنسى چه مقدار محتاج است، و چه چيزهايى زياد دارد، و چه مقدار از آن را بايد بفروشد و با قيمت آن اجناس ديگ__ر مورد حاج__ت خود را تحصي__ل كند و اگر پ__اى كم فروش__ى به ميان آي__د حساب زندگى بشر از هر دو سو اخت__لاف پيدا كرده و امني__ت عموم_ى از ميان مى رود.

نهى از تقلب در معاملات (209)

و اما اگر كيل و وزن به طور عادلانه جريان يابد زندگى شان و اقتصادشان رشد و استقامت يافته و هر كس هرچه را احتياج دارد به عين آن و به همان مقدار به دست مى آورد، و علاوه نسبت به همه سوداگران وثوق پيدا كرده و امنيت عمومى برقرار مى شود.(1)

و كارى را كه علم بدان ندارى مكن زيرا همه اين ها پيروى غير علم است، و اين در حقيقت امضاى حكمى است كه فطرت خود بشر مى كند و آن وجوب پيروى علم و اجتناب از پيروى غير علم است. آرى انسان فطرتا در مسير زندگى اش در اعتقاد و عملش جز رسيدن به واقع و متن خارج هدفى ندارد، او مى خواهد اعتقاد و علمى داشته باشد كه بتواند به ضرس قاطع بگويد واقع و حقيقت همين است، و

نهى از پيروى بدون علم (211)

اين تنها با پيروى علم فراهم مى شود، گمان و شك و وهم چنين خاصيتى ندارد، به مظنون و موهوم نمى توان گفت كه عين واقع است.

انسانى كه سلامت فطرت را از دست نداده در اعتقاد خود پيرو آن چيزى است كه آن را حق و واقع در خارج مى يابد، و در عملش هم آن عملى را مى كند كه خود را در تشخيص آن محق و مصيب ببيند، چيزى كه هست در آن چه كه خودش قادر به تحصيل علم است علم خود را پيروى مى كند، و در آن چه كه خود قادر نيست مانند پاره اى از فروع اعتقادى نسبت به بعضى از مردم و غالب مسائل عملى نسبت به غالب مردم از اهل خبره آن مسائل تقليد مى كند، آرى همان فطرت سالم او را به تقليد از علم عالم و متخصص آن فن وا مى دارد، و علم آن عالم را علم خود مى داند، و پيروى از او را در حقيقت پيروى از علم خود مى شمارد. شاهد اين مدعا همان اعمال فطرى و ارتكازى

(212) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مردم است، مى بينيم كه شخصى كه

راهى را بلد نيست به قول راهنما اعتماد نموده به راه مى افتد، مريضى كه درد و درمان خود را نمى شناسد كوركورانه به دستور طبيب عمل مى كند، و ارباب حاجت به اهل فن صنعت مورد احتياج خود اعتماد نموده به ايشان مراجعه مى كنند، البته اين در صورتى است كه به علم و معرفت آن راهنما و آن طبيب و آن مهندس و مكانيسين اعتماد داشته باشد.

از اين جا نتيجه مى گيريم كه انسان سليم الفطره در مسير زندگى اش هيچ وقت از پيروى علم منحرف نمى شود، و دنبال ظن و شك و وهم نمى رود، چيزى كه هست يا در مسائل مورد حاجت زندگى اش شخصا علم و تخصص دارد كه همان را پيروى مى كند، و يا علم كس__ى را پيروى مى كن__د كه به وى وث__وق و اطمينان و يقين به صحت گفته هاى وى دارد، هر چند اين چنين يقين را در اصط_لاح برهان منطق_ى علم نمى گويند.

نهى از پيروى بدون علم (213)

پس انسان فطرى در هر مسأله اى كه در زندگى اش برايش پيش مى آيد علم دارد، يا علم به خود مسأله و ياعلم به وجوب عمل بر طبق دليل علمى كه در دست دارد، بنابراين باي__د آي__ه شريف__ه «وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِ__ه عِلْ__مٌ» را به چنين معنايى ناظر دانست پس اگر دليل علمى قائ__م شد بر وجوب پي__روى ظنى مخصوص پيروى آن ظن هم پيروى علم خواهد بود.

در نتيجه برگشت معناى آيه به اين مى شود كه در هر اعتقاد عملى كه ممكن است تحصيل علم نمود پيروى غير علم حرام است. و در اعتقاد و عملى كه راهى به سوى غير علم نيست وقتى اق__دام و ارتكاب جايز است كه

دليلى علمى آن را تجويز نمايد، مانند اخ__ذ احك__ام از پيغمب__ر و پي__روى و اطاعت آن جن__اب در اوامر و نواه__ى كه از ناحي__ه پروردگ__ارش دارد، و عم__ل كردن مري__ض طبق دست__ورى كه طبيب مى دهد،

(214) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و مراجع__ه به صاحبان صنايع در مسائلى كه باي__د به ايشان مراجع__ه كرد، چه در همه اين موارد دلي__ل علم__ى داريم بر اين كه آن چه اينان مى گويند مطابق واقع است.(1)

1- الميزان ج 25، ص 160.

نهى از پيروى بدون علم (215)

و عظمت به خود مى گيرى وهمى بيش نيست، چون اگر دستخوش واهمه نمى شدى مى ديدى كه از تو بزرگتر و نيرومندتر هست كه تو با چنين راه رفتنت نمى توانى پاره اش كنى، و آن زمين زير پاى توست و از تو بلندتر هم هست، و آن كوه هاى بلند است كه خيلى از تو رشيدتر و بلندترند آن وقت اعتراف مى كردى كه خيلى خوار و بى مقدارى و انسان هيچ چيز از ملك و عزت و سلطنت و قدرت و آقايى و مال و نه چيزهاى ديگر در اين نشئه به دست نمى آورد، و با داشتن آن به خود نمى بالد مگر آن كه امورى هستند موهوم و

نهى از خودپرستى و كبر (217)

خالى از حقيقت كه در خارج از درك و واهمه آدمى ذره اى واقعيت ندارند، بلكه اين خداى سبحان است كه دل هاى بشر را مسخر كرده كه اينگونه موهومات را واقعيت بپندارد، و در عمل خود بر آن ها اعتماد كند، تا كار اين دنيا به سامان برسد، و اگر اين اوهام نبود و بشر اسير آن نمى شد آدمى در دنيا زندگى نمى كرد، و نقشه پروردگار عالم به كرسى نمى نشست و حال آن كه او خواسته است تا غرض خود را به كرسى بنشاند، و فرموده است: «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ.» (36 / بقره)

«كُلُّ ذلِكَ كانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوها» (38 / اسرى) همه اين ها كه گفته شد گناهش يعنى آن چه كه مورد نهى واقع شدند (مطالب فصل مورد بحث) همه نزد پروردگارت مكروه است و خداوند آن را نخواسته است.

«ذلِكَ مِمّا اَوْحى اِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ» (39 / اسرى) كلمه ذلك اشاره است به

تكاليفى

(218) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه قبلاً ذكر فرمود، و اگر در اين آيه احكام فرعى دين را حكمت ناميده از اين جهت بوده است كه هر ي_ك مشتمل ب_ر مصالحى است كه اجمالاً از سابقه كلام فهميده مى شود.(1)

(186 / بقره) خود را جوابگوى دعا خوانده است، مى تواند دعاى احدى را جواب نگويد، و در عين اين كه در آيه

(222) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

«ادْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ - بخوانيد مرا تا دعايتان را مستجاب كنم،» (60 / غافر) وعده قطعى داده كه دعاى هركسى كه او را بخواند مستجاب كند مى تواندنكند براى اين كه گرچه دايما مى كند و لكن چنان هم نيست كه اين وعده استجابت قدرت بر ترك استجابت را از حضرتش سلب نموده و دستبندى به دست قدرتش زده باشد، نه، بلكه باز هم قدرت بر ترك دارد، و لكن اين ق_درت را به ك_ار نمى زند و روشش به ط_ور يكنواخت بر اي_ن ج_ارى است.(1)

در نظام آفرينش

ديگرى مبتلا شدند، هم چن__ان كه پيشينيان ايشان شدند، و چون خدا نمى خواهد اين ام__ت را به ع__ذاب عاج__ل مؤاخ__ذه نماي__د ل__ذا آي__ات پيشنه_ادى كفار را نمى فرستد.

معناى آيه اين است كه ما آن آياتى كه اقتراح كنندگان قريش پيشنهاد كردند نفرستاديم، چون اگر مى فرستاديم ايمان نمى آوردند و ما هلاكشان مى كرديم، ولى قضاى ما بر اين رانده شده كه اين امت را عذاب نكنيم مگر بعد از مدتى مهلت، و اين خصوصيت امت اسلام از مواردى از كلام خداى تعالى استفاده مى شود و تنها آيه مورد بحث نيست.(1)

است كه اگر داراى عبادت و تقوا و اطاعت شويد خداى تعالى اجل غير مسمّاى شما را تا اجل مسمى تأخير مى اندازد، براى اين كه اگر چنين نكنيد، و اجل شما برسد، ديگر تأخير انداخته نمى شود، چون اجل خدا وقتى مى رسد ديگر تأخير انداخته نمى شود، در نتيجه در اين كلام علاوه بر اين كه وعده به تأخير اجل مسمى در صورت ايمان داده شده، تهديدى هم شده به اين كه اگر ايمان نياورند عذابى عاجل ب_ه سر وق_تشان خواهد آمد.(1)

1- المي_________زان ج 39، ص 170.

عامل تأخير قضاى الهى در اجل غير مسمى (227)

را تعديل نمايد، اصل عذاب را مسلم نمايد تا حق گناهان مقتضى عذاب رعايت شده باشد و حق رحمت و مغفرت خدا را هم رعايت كرده باشد و به آن خاطر ع_ذاب را تأخير اندازد.

پس اين جمله يعنى «الْغَفُورُ ذُوالرَّحْمَةِ،» با جمله «لَوْ يُؤاخِذُهُمْ بِما كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ

(230) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

الْعَذابَ» به منزله دو نفر متخاصم اند كه نزد قاضى حاضر شده و داورى مى خواهند و جمله «بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ يَجِدُوا مِنْ دُونِه مَوْئِلاً،» به منزله حكم صادره از قاضى است، كه هر دو طرف را راضى نموده و حق هر دو طرف را رعايت كرده است، اصل عذاب را به اعمال نارواى مردم و به انتقام الهى داده و مسأله مهلت در عذاب را به صفت مغفرت و رحمت خدا داده است، اين جا است كه مغفرت الهى اثر آن اعمال را كه عبارت است از فوريت عذاب بر مى دارد، و محو مى كند و صفت رحمت حياتى و دنيايى را به آن ها افاض__ه مى فرمايد.

و خلاصه معنا اين است كه اگر پروردگار تو مى خواست ايشان را مؤاخذه كند، عذاب را بر آنان فورى مى ساخت، و لكن عجله نكرد، چون غفور و داراى رحمت است، بلكه عذاب را با موعدى كه قرار داده و از آن به هيچ وجه گريزى ندارند حتمى نمود،

تأخير ناشى از تقابل حكم قضا با رحمت الهى (231)

و به خاطر اين كه غفور و داراى رحمت است، از فوريت آن صرف نظر فرمود، پس جمله «بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ» كلمه اى است كه به عنوان حكم صادر گفته شده نه اين كه خيال شود صرف حكايت است.(1)

سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ اِلى اَجَلٍ مُسَمّىً لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ!» (14 / شورى)

مراد به كلمه اى كه در سابق گذشت يكى از فرمان هايى است كه خدا در آغاز خلقت

1- المي___زان ج 26، ص 212.

(232) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بشر صادر كرد، نظير اين كه همان روزها فرمود «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ - شما آدميان در زمين قرارگاهى معين و عمرى و مقدراتى معين داريد.» (36 / بقره) و معناى آيه اين است كه اگر نبود كه خدا از سابق اين قضا را رانده بود، كه بنى آدم هر يك چه قدر در زمين بماند، و تا چه مدت و به چه مقدار از زندگى در زمين بهره مند شود، هر آينه بين آنان حكم مى كرد، يعنى به دنبال اختلافى كه در دين خدا كرده، و از راه او منح__رف شدند، حكم مى نم_ود و همه را به مقتضاى اين جرم بزرگ هلاك مى فرمود.(1)

1- المي___زان ج 35، ص 52.

صدور قضاى قبلى دليل عدم صدور قضاى بعدى (233)

مُسَمّى» مقيد شده است. مراد به اين كلمه همان قضايى است كه هنگام هب__وط آدم از بهشت به زمي__ن راند، و فرمود: «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ - براى شما در زمين جايگاهى و زندگانى اى است تا سررسي__دى معي__ن.» (36 / بقره)

كه به حكم اين قضا مردم در برابر اسراف و كفرشان در ميان و فاصله استقرارشان در زمين و اجل مسمايشان ايمن از عذاب استيصالند،مگر آن كه رسولى به سويشان بيايد، و قضاى الهى در بينشان اجرا شود، هم چنان كه فرمود: «وَ لِكُلِّ اُمَّةٍ رَسُولٌ فَاِذا جآءَ رَسُولُهُمْ قُضِىَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ - براى هر امتى رسولى است همين كه رسولش__ان آمد، بينش__ان به عدالت قض__ا مى شود بدون اين كه ست__م شون__د.» (47 / يونس) عذاب استيصالى هم كه دنبال معجزه پيشنهادى مردم در صورت ايمان نياوردن مى آيد، به همين قضايى كه گفتيم بر مى گردد.

علت تأخير قضاى الهى در جوامع فاسد (235)

حال اين امت هم حال ساير امت هاست، كه به خاطر وعده اى كه در سابق از خداى تعالى گذشته است از عذاب استيصال ايمنند، باقى مى ماند قضا بين آنان و پيغمبرش__ان، ك_ه در خص__وص اين ام_ت اي__ن قض_ا تا مدتى ب_ه تأخير افتاده است.(1)

همه اين اختلاف ها بعد از تمام شدن حجت است.

مثلاً در يك جا همين مضمون را آورده و مى فرمايد: «وَ ما كانَ النّاسُ اِلاّ اُمَّةً واحِدَةً فَاخْتَلَفُوا،» (19 / يونس) و در جاى ديگر فرموده: «وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذينَ اوُتُوا الْكِتابَ اِلاّ مِنْ بَعْدِ م_ا جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيا بَيْنَهُمْ،» (19 / آل عمران) و نيز فرموده: «كانَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ وَ اَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ فيمَا اخْتَلَفُ__وا فيهِ وَ مَا اخْتَلَ__فَ فيهِ اِلاَّ الَّذي__نَ اوُتُ__وهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْيا بَيْنَهُمْ.» (213 / بقره)

قضاى الهى در كيفر و پاداش، در تأخير هلاكت (237)

آرى هر چند خداوند سبحان بنا گذاشته كه اجر عاملين و پاداش و كيفر آن چه كه مى كنند به طور كامل بدهد، و هرچند مقتضاى اين معنا اين است كه پاداش و كيفر هر عملى را در همان موقع عمل بپردازد، مثلاً كيفر اختلاف كردن بعد از تمام شدن حجت را در همان موقع اختلاف كف دستشان بگذارد، و لكن خدا در مقابل اين قضا يك قضا ديگر هم رانده، و آن اين است كه هر فرد و ملتى را تا مدتى در زمين زنده نگه دارد تا بدين وسيله زمين آباد شود، و هر كس در زندگى دنياى اش جهت آخرتش توشه بردارد، هم چنان كه از اين قضا خبر داده و فرمود: «وَ لَكُمْ فِى الاَْرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ اِلى حينٍ.» (24 / اعراف)

مقتضاى اين دو قضا اين است كه در ميان مردمى كه با هم اختلاف مى كنند فورى حكم نكند، و كيفر آن هايى را كه از در طغيان در دين خدا و كتاب خدا اختلاف مى كنند

به

(238) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

قيامت بيندازد.

ممكن است كسى بپرسد: اگر چنين است پس چرا در امت هاى گذشته عذاب كجروى ها تأخير نيفتاد، و مثلاً قوم لوط را در همين دنيا به كلى از بين برد؟ و چ_را ب__ه حك_م «وَ لَ_وْلا كَ_لِمَةٌ سَ_بَقَتْ مِنْ رَبِّكَ،» عذابش__ان را ب__ه قيام__ت نينداخ__ت.

در پاسخ اين سؤال مى گوييم منشأ هلاك كردن قوم لوط صرف كفر و معصيت و خلاصه اختلاف در امر دين نبود، تا يك قضاى خدا اقتضاى هلاكت و يك قضاى ديگر خدا اقتضاى مهلتشان را داشته باشد و به حكم قضاى دومى مهلتشان دهد و هلاكشان نكند بلكه منشأ اين هلاكت يك قضاى سومى بود از خدا كه آيه: «وَ لِكُلِّ اُمَّةٍ رَسُولٌ فَاِذا ج__آءَ رَسُولُهُ__مْ قُضِ__ىَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُ__مْ لا يُظْلَمُ__ونَ،» (47 / يونس) به اين اش__اره نموده است.

قضاى الهى در كيفر و پاداش، در تأخير هلاكت (239)

و سخ__ن كوتاه آي__ه: «وَ لَوْلا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِىَ بَيْنَهُمْ» اشاره به اين دارد كه اختلاف مردم در كتاب محل تلاق__ى دو قضاى ران__ده شده است، كه يك__ى اقتضا دارد ميان م__ردم در آن چه اخت__لاف مى كنند حكم كند (طرفداران باطل را نابود سازد،) و يك__ى ديگ__ر اقتض__ا دارد كه هر دو طرف را مهل__ت ده__د و تا روز قيام__ت كيفرش__ان نكند، نتيجه اين تلاق_ى هم اين اس__ت كه كيف__ر اهل باط__ل تا فرا رسي__دن قيامت تأخي__ر نيفت_د.(1)

1- الميزان ج 21، ص 74.

(240) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(241)

اُمَّةً رَسُولُها كَذَّبُوهُ.» (42 تا 44 / مؤمنون)

خداى تعالى مى فرمايد: بعد از آن امت كه با صيحه هلاك شدند، كه بعد از امت نوح

(244)

بودند، امت هاى ديگرى خلق كرديم، و پيامبران خود را يكى پس از ديگرى به سويشان گسيل داشتيم، به طورى كه اگر يكى مى رفت يكى ديگر جايش را مى گرفت، ولى هر پيغمبرى كه از قومى به سوى آن قوم مبعوث مى شد، تكذيبش مى كردند، ما هم يكى پس از ديگ__رى را به عذاب خود گرفت__ه، به صورت احادي__ث و سرگذشتش__ان كرديم، يعنى بع__د از آن ك__ه انسان هاي__ى زن__ده و خارج__ى بودند، معدومش__ان كردي__م، تنها قص__ه اى از ايش__ان باقى گذاشتي__م، پس دور باشند مردمى ك__ه ايمان نمى آورند.

اين آيات دلالت مى كند بر اين كه يكى از سنت هاى خداى تعالى اين بوده كه همواره امتى را بعد از امت ديگر انشاء و ايجاد نموده، و به سوى حق هدايتشان كند، و به اين منظور رسولانى پى در پى بفرستد، كه اين سنت امتحان و ابتلاء اوست، سنت ديگرى هم امت ها داشته اند، و آن اين است كه پيغمبران را يكى پس از ديگرى تكذيب مى كرده اند، و

سنت ايجاد امت ها و نابودى آن ها (245)

سنت دوم خدا اين است كه تكذيب كنندگان را يكى پس از ديگرى هلاك كند، و اين سنت مجازات اوست.

و اين كه فرمود: «وَ جَعَلْناهُمْ اَحاديثَ» بليغ ترين بيان در رساندن قهر الهى، مسلط بر دشمنان حق و تكذيب كنندگان دعوت حق است، چون مى رساندكه اين قهر آن چنان آن ها را از بين مى برد كه نه عينى از ايشان باقى بگذارد، و نه اثرى و نه نامى و نه نشانى، تنها داستانى كه مايه عبرت ديگران باشد.(1)

قضا و قدر در نظام آفرينش

«وَ اتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنى اِسْرائيلَ... .» (2 / اسراء)

از ظاهر سياق اين آيات كه در صدر سوره قرار دارند چنين بر مى آيد كه در مقام بيان اين معناست كه سنت الهى در امم و اقوام مختلف انسانى بر اين جريان داشته است كه ايشان را به سوى طريق عبوديت و راه توحيد هدايت نموده و هم رسيدن به آن را بر ايشان ممكن ساخته است و ايشان را در پذيرفتن و نپذيرفتن مخير نموده و نعمت هاى دنيا و آخرت را در اختيارشان قرار داد و ايشان را به همه رقم اسبابى كه در اطاعت و معصيت بدان نيازمندند مسلح و مجهز ساخت تا اگر اطاعت و احسان كنند به سعادت دنيا و آخرت پاداششان دهد، و اگر گناه و عصيان ورزند به نكال و خوارى در دنيا و عذاب آخرت كيفرشان كند.

سنت الهى در هدايت جوامع بشرى (247)

بنابراين مى توان گفت آيات هفتگانه بالا به منزله مثالى است كه نحوه جريان اين سنت عمومى را در بنى اسرائيل مجسم مى سازد، بدين شرح كه خدا بر پيغمبرشان كتاب نازل كرد، و آن را هدايتى قرار داد تا به وسيله آن به سوى خدايشان راه يابند، و در آن كتاب چنين پيشگويى كرد كه به زودى ترقى نموده و در اثر همان ترقى طغيان ورزيده تباهى خواهند كرد، و خدا از ايشان چنين انتقام خواهد گرفت كه دشمن را بر آنان مسلط نموده و خوارشان سازد و دشمن آن قدر از ايشان بكشد و اسير كند تا آن غرور و طغيانشان فروكش نموده دوباره به سوى اطاعت خدا

برگردند، در آن وقت خدا هم به نعمت و رحمت خود برگشته و باز سر و سامانى به ايشان بدهد، باز براى بار دوم ط_غيان خ_واهند ورزي_د و خ_دا هم به عذاب خود بر مى گردد.

از اين بيان اين نتيجه به دست مى آيد كه آيات هفتگانه مورد بحث به منزله زمينه چينى براى بيان جريان همين سنت است در امت اسلام.

(248) قضا و قدر در نظام آفرينش

اين سنت، يعنى سنت هدايت و ارشاد و طريق دعوت به توحيد عينا همان سنتى است كه نوح اولين مجرى آن در عالم بشرى بود، و با قيام به آن شكر نعمت هاى خدا را به جاى آورده و عبوديت خود را نسبت به خدا خالص كرد و خداى تعالى هم شكر خدمت او را گذارد و سنت او را تا بقاى دنيا بقا داده و در همه عوالم بر او سلام كرد و تا روز قيامت در هركلمه طيب و عمل صالحى كه از نسل بشر سر بزند او را شريك در اجر نمود: «وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقينَ وَ تَرَكْنا عَلَيْهِ فِى الاْخِري_نَ سَلامٌ عَلى نُوحٍ فِى الْعالَمينَ اِنّا كَذلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنينَ - ذريه او را بقا داديم و سنتش را در نسل هاى بعد جارى ساختيم، سلام بر نوح در همه ادوار، ما نيكوكاران را چنين پاداش مى دهيم.» (77 تا 80 / صافات) (1)

1- المي____________زان ج 25، ص 63.

سنت الهى در هدايت جوامع بشرى (249)

انبيا عليهم السلام از جنس خود بشر باشند، و اصولاً مسأله ارسال رسل از طريق متعارف و مألوف صورت گيرد، نه اين كه انبيا مالك غيب عالم و

(250) قضا و قدر در نظام آفرينش

اختياردار چيزى از مختصات آن باشند، مثلاً داراى يك قوه غيبيه باشند كه با داشتن آن هرچ__ه بخواهند بكنند، ق__ادر على الاطلاق باشن__د و در نتيجه ه__ر آيتى و معجزه اى كه بخواهن__د و ي__ا از ايشان طل__ب كنند بياورن__د، بلكه ايش__ان مانن__د سايري__ن بشرى بيش نيستند، و هيچ اختي__ارى از خ__ود ندارن__د، و همه ام_ور به دست خدا است.

اوست كه اگر بخواهد آيت و معجزه مى فرستد، و البته وقتى مى فرستد كه حكمت الهيه اش اقتضا بكند، و اين طور نيست كه همه اوقات در مصلحت و حكم برابر باشند، و گرنه حكمت باطل گشته، نظام خلقت مختل مى گردد، بلكه براى هر زمانى حكمتى است مناسب آن، و حكمى است مساعد آن، و به همين جهت براى هر وقتى يك آيت مناسب است.

و معناى اين كه فرمود: «لِكُلِّ اَجَلٍ كِتابٌ» اين است كه براى هر زمانى حكمى است

سنت الهى در ارسال رسل و كتاب (251)

رانده شده، مخصوص آن زمان كه اين نيز اشاره است به همان مطلبى كه استثناى «اِلاّ بِأِذْنِ اللّهِ» و مسأله سنت جاريه خدا و تقديرات او بدان اشاره داشت.(1)

يكى از سنت هاى عامه ربوبى كه در سراسر عالم جارى است، اين است كه هر نوع از انواع موجودات را به كمال لايقش و آن هدف نهايى كه بر حسب وجود خاص به خودش متوجه آن است برسد، و به همين منظور آن موجود را به جهازات و آلاتى مجهز كرده، كه او را در رسيدن بدان هدف كمك كند، هم چنان كه قرآن كريم فرمود: «الَّذى اَعْطى كُلَّ شَىْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى _ پروردگار من كسى است كه هر چيزى را كه خلقتش داد هدايتش هم كرد،» (50 / طه) و نيز فرمود:«اَلَّذى خَلَقَ فَسَوّى وَالَّذى قَدَّرَ فَهَدى - خدايى كه خلق كرد و تمام عيار و بى نقص خلق كرد، و اندازه گيرى نموده سپس هدايت كرد.» (2و3/اعلى)

انسان هم در اين كه استكمالى تكوينى و راهى به سوى كمال وجوديش دارد، مانند ساير انواع موجودات مادى است، كه همه به هدايت ربوبى به سوى كمال وجوديشان

سنت الهى در هدايت و رساندن موجودات به كمال (253)

سوق داده مى شود، چيزى كه هست انسان به هدايت ديگر اختصاص يافته، و آن هدايت تشريعى است، آرى نفس انسانى استكمالى از طريق افعال اختيارى خود دارد، چون اين افعال اختيارى در اثر تكرار اوصاف و حالات درونى در او پديد مى آورد، و در زندگى دنياى اش داراى ملكات و احوالى مى شود كه همين ملكات غايت و نتيجه زندگى او است، و با اين ملكات سرنوشت زندگى ابدى اش معين مى شود.

و همين معنا باعث شده كه در بين تمامى موجودات خصوص او مورد عنايت بيشترى قرار بگيرد و از راه ارسال رسولان و انزال كتب آسمانى برايش سنت دينى مقرر كنند، و به سوى آن

سنت رهنمايى اش كنند، تا بعد از فرستادن رسولان ديگر م_ردم ع_ليه خ_داى ت_عالى حجتى نداشته باشند.

و همه اين ها هدايت به معناى راه نشان دادن و اعلام صراط مستقيم است، كه خود

(254) قضا و قدر در نظام آفرينش

انسان بدون راهنمايى خداى تعالى نمى تواند آن را پيدا كند، «اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِرا وَ اِمّا كَفُورا.» (3 / انسان) حال اگر اين راه را دنبال بكند، و از آن منحرف نش_ود، به زندگى طيب_ه و سعيده اى خواه__د رسيد و اگر از دستش بدهد و از آن اعراض كن__د به شقاوتى دايم__ى مى رسد، و حجت خدايى به هر حال عليه او تمام مى شود: «لِيَهْلِ__كَ مَ_نْ هَلَكَ عَ__نْ بَيِّنَ__ةٍ وَ يَحْي__ى مَنْ حَ__ىَّ عَنْ بَيِّنَةٍ - تا هر كس هلاك مى شود دانست__ه ه_لاك شود، و آن كس ه__م كه زنده مى گ__ردد با دلي__ل زن__ده ش__ود.» (42 / انفال)

حال كه اين معنا روشن شد معلوم گرديد كه يكى از سنت هاى الهى اين است كه بشر را از راه ارائه طريق به سوى سعادت حياتش هدايت كند، جمله «لِنَجْعَلَها لَكُمْ تَذْكِرَةً،» به همين معنا اشاره مى كند چون تذكره به معناى اين است كه راه سعادت او را به يادش بياورند، و اين مستلزم آن نيست كه آدمى تذكر هم پيدا بكند، و حتما راه سعادت را پيش

سنت الهى در هدايت و رساندن موجودات به كمال (255)

بگيرد، ممكن است تذكر در او اثر بكند، و ممكن هم هست نكند.

يكى ديگر از سنت هاى الهى اين است كه همه موجودات را به سوى كمالشان هدايت كند، و به سوى آن نقطه به حركتشان در آورد، و به آن نقطه برساند، جمله «وَ تَعِيَها

اُذُنٌ واعِيَةٌ» به همين معنا اشاره دارد، چون (وعى - فرا گرفتن) يكى از مصاديق هدايت شدن به هدايت ربوبى است و اگر خداى تعالى اين وعى را به خودش نسبت نداد، همان طور كه تذكره را به خود نسبت نداد، براى اين بود كه منظور از تذكره اتمام حجت است، كه كار خداست، و اما وعى و فرا گرفتن، كار مستقيم او نيست، هر چند كه هم ممكن است به او نسبت داده شود، و هم به خود انسان، و لكن سياق آيه سياق دعوت و بيان اجر و ثواب است، اجرى كه بر اجابت دعوت مترتب مى شود، و اجر و مثوبت از آثار وعى است البته بدان جهت كه فعل انسان و مستند به اوست، نه بدان جهت كه توفيقى الهى و منسوب به آن جناب است.

(256) قضا و قدر در نظام آفرينش

از آيه شريفه بر مى آيد كه حوادث خارجى در اعمال انسان اثر مى گذارد، هم چنان كه از آيه شريفه «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرىآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَ الاَْرْضِ،» (96 / اعراف) عكس اين مطلب استفاده مى شود، يعنى از آن بر مى آيد كه اعمال انسان هم در حوادث خارجى اثر دارد، چون مى فرمايد: «مردم قريه ها اگر ايمان بياورند و تق__وى پيشه كنن__د بركاتى از آسم__ان و زمي__ن به رويش__ان مى گشاييم.» (1)

او ايشان را از عذاب خدا بترساند. اين كه در آيه مورد بحث تعبير به رسول كرده، خود مؤيد اين است كه مراد به تعذيب، تعذيب دنيوى است نه اخروى و يا مطلق تعذيب.

خدا به رحمت واسعه و عنايت كامله اش يك عذاب را كه همان عذاب استيصال دنيوى باشد مقيد تقيدى كرده، و آن اين است كه بعد از بعث رسول و انذار او باشد، هر چند مى توانست اين قيد را در كار نياورد، و لكن به خاطر رحمت و رأفتش به زبان رسولش بندگان__ش را تا نهاي__ت درجه موعظ__ه نموده و حج__ت را بعد از تم__ام شدنش تمام تر مى كن__د آن وق_ت اگر باز ه_م به گمراه__ى خ__ود ادام__ه دادن__د ع__ذاب را مى فرست__د.

(258) قضا و قدر در نظام آفرينش

بنابراين آيه شريفه همان طور كه ملاحظه مى شود در مقام اين نيست كه حكم عقل را كه مى گويد: «عقاب بدون بيان جايز نيست،» امضا كند، بلكه كاشف از اقتضايى است كه عنايت و رحمت خداوندى دارد، و آن اين است كه هيچ قومى را (هر چند مستحق عذاب باشن__د،) به ع__ذاب استيص__ال دچار نكند مگر بع__د از آن كه رسول__ى به س__وى آن ها گسيل بدارد تا حج__ت را برايشان مؤكد و تمام ت__ر نموده و با بيان هايى پى در پى گوشزدش___ان كن___د.(1)

جمله «فَسَيُنْفِقُونَها ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ،» (36 / انفال) شرح مى دهد. حاصل معناى آيه اين است كه كفر مشركين - به حسب سنتى كه خداوند در اسباب دارد - به زودى وادارشان مى كند به اين كه در راه ابطال دعوت و براى جلوگيرى از راه حق فعاليت كنند، و اموالشان را در راه اين غرض هاى آلوده و فاسد خرج كنند، غافل از اين كه ظلم و فسق و هر فساد ديگرى كسى را به سوى رستگارى و گرفتن نتيجه رهبرى

(260) قضا و قدر در نظام آفرينش

نمى كند، پس در نتيجه اموالى كه در اين راه خرج كرده اند هدر رفته و باعث حسرتشان مى شود، آن گاه مغلوب و خورد شده و از اموالشان سودى نگرفته اند، براى اين كه كفار سر از قبر به سوى دوزخ بر مى دارند، و فعاليت ها و جوقه بندى هاى براى شر، و براى بيرون شدن به جنگ خدا و رسول كه عمر دنيائى آنان را تشكيل مى داد و در ازاء حشر به سوى دوزخ قرار گرفت.(1)

روا داشته بودند بيامرزد و اگر از آن چه نهى شدند دست بر ندارند، همان سنت خدا كه درباره نياكان ايشان جريان يافت و نياكان آنان را هلاك و منقرض ساخته و كوشش هايشان را هدر داد در حق ايشان نيز جريان مى يابد.

«وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ...،» اين آيه و آيه بعدش مشتمل بر تكليف مؤمنين

(262) قضا و قدر در نظام آفرينش

است به وظيفه اى در قبال آن وظيفه كه كفار در آيه قبلى مكلف به آن بودند، بدين معنا كه در آيه قبل فرموده بود: «به كفار بگو اگر از دشمنى خدا و رسولش دست بردارند جرايم گذشته شان آمرزيده مى شود، و اگر آن خرابكارى ها را تكرار كنند خوب مى دانند كه بر نياكانشان چه گذشت؟» (38 / انفال) آن گاه در اين آيه مى فرمايد - به آنان چنين بگو : و اما تو و مؤمنين زنهار كه در مهم خود كه همان اقامه دين و تصفيه كردن و صالح ساختن محيط براى مؤمنين است كوتاهى و سستى نكنيد، و به قتال كفار بپردازيد تا اين فتنه ها كه هر روز به راه مى اندازند خاتمه پذيرد، و ديگر هواى فتنه انگيزى بر سر نپرورند. اگر دست برداشتند كه خداوند به پاداش اعمالى كه از ايشان ببيند جزاى خيرشان مى دهد، و اگر سرپيچى كردند، و هم چنان فتنه و جنگ به راه انداختند، شما نيز جنگ را ادامه دهيد كه خداوند ياور شماست. بايد اين را بدانيد و

سنت الهى در نابودى فتنه گران و تصفيه محيط (263)

سستى و ترس به خود راه ندهيد.

«فِتْنَه» به معناى هر چيزى است كه نفوس بدان آزمايش شوند، و قهرا چيزى بايد باشد كه بر نفوس

گران آيد، و لكن بيشتر در پيشامدهاى جنگى و ناامنى ها و شكستن پيمان هاى صلح استعمال مى شود، و كفار قريش گروندگان به رسول خدا صلى الله عليه و آله را قبل از هج__رت آن جناب و تا مدت__ى بعد از آن در مك__ه مى گرفتن__د و شكنج__ه مى دادن__د و به ترك اس__لام و برگش__ت به كفر مجب__ور مى كردن__د، و اين خ_ود فتنه ناميده مى شد.

جمله «وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ،» كنايه از اين است كه با قتال تضعيف شده و ديگر به كفر خود مغرور نشوند، و ديگر فتنه اى كه مؤمنين را مفتون سازد نينگيزند، و در نتيجه دين همه اش از خدا باشد، و كسى مردم را به خلاف آن دعوت نكند.(1)

1- المي___زان ج 17، ص 119.

(264) قضا و قدر در نظام آفرينش

اِلاَّ الْفاسِقينَ!» (26 / بقره) به خوبى گوياى اين حقيقت است كه، گمراه كردن خدا به وسيله قرآن كريم از باب مجازات فاسقان به خاطر فسقشان است، وگرنه ساحت خداى عزوجل منزه از آن است كه ابتداءً و بدون جرم كسى را ازاغه و اضلال كند.(1)

1- المي___زان ج 38، ص 151.

(266) قضا و قدر در نظام آفرينش

كه جنگ نكنيد و يا دستور بدهد كه جنگ بكنيد و از اين دو خداى تعالى دستور وحى را داده و فرموده جنگ بكنيد و منظورش از اين دستور آزمايش بندگان است تا معلوم كند افراد خبيث كيانند و پاكان كدامند، مردم با ايمان كيانند و دروغگويان

(268) قضا و قدر در نظام آفرينش

كدامند.

و سخن كوتاه اين كه قتال در بين امت هاى انبيا كه بعد از آن حضرات پديد آمده امرى غير قابل اجتناب بوده براى اين كه اختلاف دو جور است يكى اختلاف ناشى از سوء تفاهم كه بعد از آن كه طرفين سخن يكديگر را فهميدند اختلافشان برطرف مى شود، و يكى اختلاف ناشى از زورگويى و طغيان است، چنين اختلافى خواه ناخواه به جنگ منجر مى شود، مقام رسالت تنها مى تواند اختلاف به معناى اول را برطرف كند، و شبهاتى كه در دل ها پيدا شده برطرف سازد، اما ياغيگرى و لجاجت و نظاير آن از صفات پست را نمى تواند از روى زمين براندازد، و تنها عاملى كه مى تواند زمين را از لوث چنين رذايلى پاك سازد جنگ است و بس.

چون تجربه هاى مكرر هم اين معنا را ثابت كرده كه همه جا حرف حسابى و

سنت الهى در تأثير جنگ ها براى پاكسازى جوامع (269)

حجت و برهان كارگر نمى افتد، مگر وقتى كه دنبالش تازيانه و اسلحه باشد، و به همين جهت هر جا كه مصلحت اقتضا كرده خداى سبحان دستور داده براى احقاق حق قيام نموده،در راه خدا جهاد كنند، هم چنان كه در زمان ابراهيم و بنى اسرائيل و بع__د از بعثتخ_اتم ان_بياء صلى الله عليه و آله دستور داد.(1)

وَلِيّا وَ لا نَصيرا، سُنَّ_ةَ اللّهِ الَّتى قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللّهِ تَبْديلاً!» (22 و 23 / فتح)

1- المي___زان ج 4، ص 180.

(270) قضا و قدر در نظام آفرينش

اين سنتى است قديمى از خداى سبحان كه انبياء و مؤمنين به انبياء را در صورتى كه در ايمان خود صادق و در نياتشان خالص باشند بر دشمنانشان غلبه مى دهد، و تو هرگز براى سنت خدا تبديلى نخواهى يافت، هم چنان كه در جاى ديگر فرمود: «كَتَبَ اللّهُ لاََغْلِبَنَّ اَنَا وَ رُسُلى - خدا مقدر كرده كه همواره من و پيامبرانم غالبيم!» (21 / مجادله) و آن چه صدمه و شكست كه مسلمانان در جنگ هاى خود ديدند به خاطر پاره اى مخالفت ها بوده كه با خدا و رسولش مرتكب شدند.(1)

خداى تعالى اين را نخواسته بود، بلكه سنتش بر اين جارى شده كه خودش متولى و عهده دار يك طايفه از مردم باشد، و آن طايفه غير ستمگر است، خواست تا آن ها را داخل در رحمت خود يعنى بهشت كند، و امر طايفه ديگر را كه همان ستمگران باشند، عهده نگيرد، و در نتيجه ولى و ناصرى نداشته باشند و سرانجامشان به سوى دوزخ ب_اشد، و از آت_ش خ_لاص_ى ن_داش_ته ب_اشن_د.

(272) قضا و قدر در نظام آفرينش

پس از آن چه گذشت اين معنا روشن گرديد كه مراد به يك امت كردن مردم اين است كه همه را يك جور خلق كند، حال يا اين كه همه را به بهشت ببرد، و يا همه را به دوزخ.

و خلاصه خداى تعالى ملزم نيست به اين كه سعدا را داخل بهشت و اشقيا را داخل جهنم كند، بلكه اگر مى خواست مى توانست اين كار را نكند، و لكن چون خواسته مى كند. و بين دو فريق از نظر سرنوشت آخرت فرق مى گذارد، چون سنتش بر اين جريان يافته، و به همين نيز وعده داده، و او خلف وعده نمى كند.(1)

سنت الهى در دوگانگى انسان ها و ولايت مؤمنين (273)

المي___زان ج 35، ص 30.

(274) قضا و قدر در نظام آفرينش

كرديم و اگر نامت را بلند ساختيم، براى اين بود كه سنت ما بر اين جارى شده كه بعد از عُسْر يُسْر بفرستيم، و بنابراين احتمال لام در كلمه «اَلْعُسْر» لام جنس خواهد بود، نه لام استغراق، مى خواهد بفرمايد جنس عسر اين طور است كه به دنبالش يسر مى آيد، نه تمامى فرد فرد عسرها، و بعيد نيست كه يسر يا عسر از مصاديق سنتى ديگر باشد، و آن سنت تحول حوادث و تقلب احوال و بى دوامى همه شؤون زندگى دنياست.(1)

يك را به مقتضاى خود برساند.(1)

در بيفتد، تا به خيال خود آن را از بين برده، خودش جاى آن را بگيرد، ولى خدا به دست حق خود او را از بين ببرد و نابودش كند.

پس اعتقاد حق هيچ وقت در زمين ريشه كن نمى شود، هر چند كه در بعضى ادوار

سنت الهى غلبه حق بر باطل در نظام آفرينش الهى (279)

حاملين آن در اقليت قرار گيرند و يا ضعيف شوند و هم چنين كامل حق هرگز از اصل نابود نمى شود هرچند كه گاهى اضداد آن زياد گردند و نصرت الهى هرگز از رسولان خدا جدا نمى شود هر چند كه گاهى به اصطلاح كاردشان به استخوان برسد، آن چنان كه مأيوس شوند و خيال كنند كه به كلى تكذيب شدند و اين همان معنايى است كه از جمله «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَاِذا هُوَ زاهِقٌ،» (18 / انبياء) استفاده مى شود.

اين كه فرمود: «نَقْذِفُ» به خاطر اين كه استمرار را مى رساند دلالت دارد بر اين كه حق را به چنگ باطل انداختن سنت جارى و هميشگى خداست، و در اين كه فرمود: «نَقْذِفُ... فَيَدْمَغُهُ،» دلالت دارد بر اين كه هميشه غلبه با حق است و در اين كه فرمود: «فَاِذا هُوَ زاهِقٌ،» دلالت بر اين معناست كه اين درگيرى حق و باطل ناگهانى صورت

(280) قضا و قدر در نظام آفرينش

مى گي__رد وقتى ك_ه دي_گر كسى ام_يد نمى ب__رد كه ح_ق غ_الب ش_ود و ب_اط__ل فرار كند.

چون آيه شريفه مطلق است نمى توان گفت مقصود حق و باطل در عقايد يا در سيره و سنت يا در خلقت است بلكه همه را شامل مى شود و معنا اين است كه ما عالم را براى بازى خلق

نكرديم و نخواستيم سرگرمى براى خود تهيه كنيم بلكه سنت هميشگى ما اين بوده كه باطل را با حق بزنيم و آن چنان بزنيم كه او را هلاك كند و ناگهان مردم ببينند كه دارد از بين مى رود چه اين كه آن باطل حجتى باشد يا عقيده اى كه حجت و عقيده حق آن ها را نابود مى كند، و چه اين كه عمل و سنتى باطل باشد كه عمل و سنت حق آن ها را از بين مى برد هم چنان كه در قراى ظالمه گذشته چنين شد و عذاب استيصال آن اعمال و سنت ها را از ب_ين برد و چ_ه اين كه باطل چيز ديگرى باشد. (1)

1- المي___زان ج 28، ص 90.

سنت الهى غلبه حق بر باطل در نظام آفرينش الهى (281)

خ__دا مى خواهد زي__را سبب حقيق__ى سرعت دادن به انج__ام درخواست ه__ا خداس__ت، و اين شي__وه آدمي__ان اس__ت و اين شي__وه بر اس__اس ه__واى نفسانى آنان استوار شده است.

ولى اسباب واقعى در نظام خود تابع هواى نفسانى انسان ها نيست و بلكه اين عالم انسانى است كه بايد تابع نظام اسباب باشد و چه بخواهد و چه نخواهد بايد به همان راهى برود كه نظام اسباب آن را مى برد.

سنت الهى خلق و حركت اسباب و عدم تبعيت آن ها (283)

اگر سنت الهى در خلق اشياء و آوردن مسببات به دنبال اسباب، از اين سنت انسان ها كه بر اساس جهل و نادانى بنا شده پيروى كند و يا بدان شباهت يابد و مسببات و آثار با عجله و سرعت به دنبال اسباب خود آورده شوند مسلما شر، يعنى عذاب و هلاكت به زودى به سراغ انسان مى آيد، زيرا علت هلاكت و عذاب يعنى كفر و نااميدى از لقاى خدا و طاغيگرى مردم در زندگى دنيا وجود دارد ولى خدا بدى را آنگونه كه مردم در مورد خوبى مى خواهند كه به زودى به ايشان برسد فورى به مردم نمى رساند، زيرا سنت الهى مبنى بر حكمت است برخلاف شيوه مردم كه بر اساس جهالت بنا شده است، و به اين ترتيب خدا اين گونه مردم را به حال خود وا مى گذارد كه در سركشى خ_ود ح_يران ب_مانند.(1)

1- المي___زان ج 19، ص 37.

(284) قضا و قدر در نظام آفرينش

(285)

يك سلسله اعمالى روى آن موجود انجام مى دهيم تا صلاحيت و يا عدم

(286)

صلاحيت آن را نسبت به آن مقصدى كه داريم بفهميم و نام اين اعمال را امتحان مى گذاريم. توضيح آن كه: اگر ما چگونگى يك موجود را از نظر صلاحيت آن براى يك مقصد ندانيم و يا اين كه باطن آن را از نظر داشتن يا نداشتن صلاحيت دانسته ايم ولى مايليم كه آن را به منصه ظهور برساند، يك سلسله امورى را كه سازگار و متناسب با مقصد است بر او وارد مى سازيم تا وضعيت باطنى آن به وسيله پذيرش يا عدم پذيرش آن امور ظاهر گردد و نام اين عمل، امتحان و اختيار و استعلام و نظاير آن مى باشد. و اين معنى به عينه منطبق با وضعى است كه خداى تعالى نسبت به بندگان انجام مى دهد مانند آوردن شرايع و يا پديد آوردن يك سلسله حوادث در زندگى بشر و اين براى آن است كه صلاحيت و عدم صلاحيت بشر نسبت به مقصدى كه اديان او را به آن دعوت مى نمايند ظاهر شود.

مفهوم امتحان و سنت آزمايش الهى (287)

ولى فرقى كه بين امتحانات الهى و امتحانات بشرى وجود دارد اين است كه ما غالبا از باطن اشياء بى خبر بوده و از مجراى امتحان كوشش مى كنيم كه باطن آن ها را تشخيص داده و نادانى خود را نسبت به باطن اشياء برطرف سازيم، و چون جهل و نادانى نسبت به خداى تعالى ممتنع است و خزانه تمام امور پنهانى نزد اوست، امتحان او نيز از بشر براى استعلام و يادگيرى نمى باشد، بلكه صرفا براى اين است كه صلاحيت باطنى او از نظر استحقاق ثواب يا

عقاب به منصه ظهور برسد، و لذا خداوند خود نام اين امتحان را بلاء و ابتلاء و فتنه گذارده، و به طور عام فرموده است «اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً،» (7 / كهف) و مى فرمايد: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً.» (35 / انبياء)

و شايد مراد از ابتلاء به بد و خوب همان باشد كه در آيات ذيل آن را تفصيل داده و

(288) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى فرمايد: «فَاَمَّا الاِْنْسانُ اِذا مَا ابْتَليهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبّى اَكْرَمَنِ وَ اَمّا اِذا مَا ابْتَليهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبّى اَهانَنِ،» (15 و 16 / فجر) و مى فرمايد: «اَنَّمآ اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلدُكُمْ فِتْنَةٌ.» (28 / انفال) باز مى فرمايد: «وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ» (4 / محمد) و «كَذلِكَ نَبْلُوهُمْ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ،» (163 / اعراف) و «لِيُبْلِىَ الْمُؤْمِنينَ مِنْهُ بَلاآءً حَسَنا،» (17 / انفال) و «اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبينَ،» (2 و 3 / عنكبوت) و در مورد ابراهيم عليه السلام مى فرمايد: «وَ اِذِ ابْتَلى اِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ،» (124 / بقره) و درباره موسى عليه السلام مى فرمايد: «وَ فَتَنّاكَ فُتُونا.» (1)

1- المي___زان ج 7، ص 58.

مفهوم امتحان و سنت آزمايش الهى (289)

و عزتم از نظر نفرات يعن__ى اولاد و خ_دم از ع__زت تو بيشتر است!»

و اين سخن خود حكايت از پندارى مى كند كه او داشته و با داشتن آن از حق منحرف

(290) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

گشته، چه گويا خود را در آن چه خدا روزيش كرده از مال و اولاد مطلق التصرف ديده كه احدى در آن چه او اراده كند نمى تواند مزاحمش شود، در نتيجه معتقد شده كه به راستى مالك آن هاست، و اين پندار تا اين جايش عيبى ندارد، و لكن او در اثر قوت اين پندار فراموش كرده كه خدا اين املاك را به وى تمليك كرده است، و الان باز هم مالك حقيقى هموست.

اگ__ر خداى تعالى از زينت حي__ات دنيا كه فتنه و آزمايشى مهم است، به كسى مى دهد براى همين است كه افراد خبيث از افراد طيب جدا شوند، آرى اين خداى سبحان است كه مي__ان آدمى و زينت حيات دنيا اين جذب__ه و كشش را ق__رار داده تا او را امتح__ان كن__د، و او بيچ__اره خيال مى كن__د كه با داشت__ن اين زينت ه__ا حاجت__ى به خ__دا ن_داشت__ه منقط__ع از خ_دا و مستق_ل به نف__س است، و ه_رچ__ه اث__ر و خاصي__ت

قانون آزمايش و قانون مالكيت (291)

هست، در همي__ن زينت ه__اى دنيوى و اسباب ظاهرى است كه برايش مسخر شده است.

در نتيجه خداى سبحان از ياد برده و به اسباب ظاهرى ركون و اعتماد مى كند، و اين خود همان شركى است كه از آن نهى شده و از سوى ديگر وقتى متوجه خودش مى شود كه چگونه و با چه زرنگى و فعاليت در اين ماديات دخل و تصرف مى كند به اين پندارها

دچار مى شود كه زرنگى و فعاليت از كرامت و فضيلت خود اوست، از اين ناحيه هم دچار مرضى كشنده مى گردد، و آن تكبر بر ديگران است كه به قدر او از زي_نت دن_يا ن_دارند.(1)

1- المي___زان ج 26، ص 168.

(292) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

زمين را به حق آفريد و بدين منظور كه هر كس در برابر كارى كه كرده پاداش بيند و آنان موردستم قرار نمى گيرند.» (22/جاثيه)

(294) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در مورد اين كه برگرداندن مردم براى معاد به منظور به انجام رساندن وعده است فرمود: «كَما بَدَأْنا اَوَّلَ خَلْقٍ نُعيدُهُ وَعْدا عَلَيْنا اِنّا كُنّا فاعِلينَ - آنگونه كه ما اول آفرينش را شروع كرديم باز مى گردانيم، اين وعده اى است بر ما، ما اين كار را خواهيم كرد.» (104/انبياء)

درباره اين كه عبادت غرض آفرينش ثقلين (جن و انس) است فرمود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِ__نَّ وَ الاِْنْ__سَ اِلاّ لِيَعْبُ__دُونِ - جن و انس را به آن منظ__ور آفريدم كه مرا پ_رستش كنند.»(56 / ذاريات)

اين كه كار شايسته يا انسان نيكوكار هدف خلقت شمرده شود منافاتى با آن ندارد كه خلقت، اهداف ديگرى نيز داشته باشد، و در حقيقت انسان يكى از اين اهداف است. زيرا با وحدت و پيوستگى اى كه بر عالم حاكم است و با توجه به آن كه هر يك از انواع موجودات محصول ارتباط و نتيجه آميزش عمومى بين اجزاى خلقت است پس صحيح

هدف آفرينش زمين و آسمان و هدف قانون آزمايش (295)

است كه هر كدام از موجودات هدف خلقت باشند و مى توانيم هر نوعى از انواع مخلوقات را به عنوان مطلوب و مقصود از خلقت آسمان ها و زمين مخاطب قرار دهيم، زيرا خلقت به اين نتيجه مى رسد.

علاوه بر اين ها انسان از نظر سازمانى كاملترين و متقن ترين مخلوقات جهانى است، اعم از آسمان ها و زمين و آن چه در آن هاست. اگر انسان از جهت علم و عمل به خوبى رشد و نمو كند ذاتا بالاتر از ساير

موجودات و از نظر مقام و درجه بلندتر و والاتر از ديگر مخلوقات است، گيرم كه پاره اى از مخلوقات مثلاً آسمان - آنگونه ك_ه خ_دا ف_رم_وده - از ن_ظر خ_لقت ش_دي_دت_ر از ان_سان ب_اشد.

معلوم است وقتى خلقت نقصى در بر داشته باشد، مقصود از آن كمال صنع خواهد بود و لذا مراحل مختلف وجود انسان را از مرحله معنوى و جنينى و طفوليت و مراحل

(296) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ديگر همگى را مقدمه وجود انسان معتدل و كامل مى شماريم و... .

با اين بيان واضح مى شود كه برترين افراد انسان - اگر بين آدميان برتر مطلق پيدا شود - هدف خلقت آسمان ها و زمين است و لفظ آيه نيز خالى از اشاره و دلالت بر اين مطلب نيست. زيرا جمله «اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً،» مى رساند كه قصد جدا كردن نيكوكارترين از ديگران است خواه آن ديگرى نيكوكار و يا بدكار باشد. بنابراين هر كس عملش نيك تر از ديگران است حالا خواه ديگران نيكوكار باشند و كارهايشان پايين تر از كار او باشد، يا بد كار باشند، در هر صورت غرض خلقت، تمييز بهترين فرد است. با اين بيان آن چه در حديث قدسى آمده كه خدا به پيغمبر خطاب فرمود: «لَوْلاكَ لَما خَلَقْتُ الاَْفْ_لاك» صحي_ح م_ى نم_ايد، زي_را پيغمبر اك_رم صلى الله عليه و آله ب_رت_رين م_ردم است. (1)

1- المي___زان ج 19، ص 243.

هدف آفرينش زمين و آسمان و هدف قانون آزمايش (297)

را اين طور آفريده كه نخست موجودى زنده باشيد و سپس بميريد، و اين نوع از خلقت مقدمى و امتحانى است، و براى اين است كه به اين وسيله خوب شما از بدتان متمايز شود، معلوم

(298) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شود كدامتان از ديگران بهتر عمل مى كنيد، و معلوم است كه اين امتحان و اين تمايز براى هدفى ديگ__ر است، براى پاداش و كيف__رى است كه بش_ر با آن مواج_ه خواهد شد.

آيه مورد بحث علاوه بر مفادى كه گفتيم اشاره اى هم به اين نكته دارد، كه مقصود بالذات از خلقت، رساندن جزاى خير به بندگان بوده، چون در اين آيه سخنى از گناه و كار زشت و كيفر نيامده، تنها عمل خوب را ذكر كرده، و فرمود خلقت حيات و موت براى اين است كه معلوم مى شود كدام يك عملش بهتر است، پس صاحبان عمل نيك مقصود اصلى از خلقتند، و اما ديگران به خاطر آنان خلق شده اند.

اين را هم بايد دانست كه مضمون آيه شريفه صرف ادعا بدون دليل نيست، و آن طور كه بعضى پنداشته اند نمى خواهد مسأله خلقت مرگ و زندگى را براى آزمايش در دل ها تلقين كند، بلكه مقدمه اى بديهى و يا نزديك به بديهى است كه به لزوم و ضرورت

هدف زندگى و مرگ و آزمايش الهى (299)

بعث براى جزاء حكم مى كند، براى اين كه انسانى كه به زندگى دنيا قدم نهاده دنيايى كه دنبال آن مرگ است، الا و لابد عملى و يا بگو اعمالى دارد كه آن اعمال هم يا خوب است يا بد، ممكن نيست عمل او يكى از اين دو صفت را نداشته باشد،

و از سوى ديگر به حسب فطرت مجهز به جهازى معنوى و عقلانى است، كه اگر عوارض سويى در كنار نباشد او را به سوى عمل ني__ك سوق مى دهد، و بسيار كمند افرادى كه اعمالش__ان متصف به يك_ى از دو صف_ت ني__ك و ب_د نباش__د، اگ_ر باش__د در بي_ن اطف__ال و ديوانگ__ان و ساير مهجورين است.

و آن صفتى كه بر وجود هر چيزى مترتب مى شود، و در غالب افراد سريان دارد، غايت و هدف آن موجود به شمار مى رود، هدفى كه منظور آفريننده آن از پديد آوردن آن همان صفت است، مثل حيات نباتى فلان درخت كه غالبا منتهى مى شود به بار دادن

(300) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

درخت، پس فلان ميوه كه بار آن درخت است هدف و غايت هستى آن درخت محسوب مى شود، و معلوم مى شود منظور از خلقت آن درخت همان ميوه بوده، و هم چنين حسن عمل و صالح آن غايت و هدف از خلقت انسان است، و اين نيز معلوم است كه صلاح و حسن عمل اگر مطلوب است براى خودش مطلوب نيست، بلكه بدين جهت مطلوب است كه در به هدف رسيدن موجود ديگر دخالت دارد، آن چه مطلوب بالذات است حيات طيبه اى است كه با هيچ نقصى آميخته نيست، و در معرض لغو و تأثيم قرار نمى گيرد، بنابراين بيان، آيه شريفه در معناى آيه زير است كه مى فرمايد: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَ_وْتِ وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً - هر نفسى چشنده مرگ است و ما شما را به فتنه هاى خير و شر مى آزماييم.» (35 / انبياء) (1)

1- الميزان ج 39، ص 12.

هدف زندگى و مرگ و

آزمايش الهى (301)

سنت هدايت (303)

و تحت احاطه قضا و قدر قرار مى گيرد، و ما مى دانيم كه نوع انسان از نظر تكوين داراى يك نحو وجودى است كه ناچار از انجام دادن يك سلسله امور اختيارى است و آن امور اختيارى منبعث از يك سلسله عقايد نظرى و عملى مى باشند پس ناچار لازم است كه يك سلسله قوانين چه حق و چه باطل بر شؤون زندگى بشر حاكم باشد، در اين جا است كه مى بينيم ذات مقدس الهى از طرفى يك سلسله اوامر و نواهى را براى انسان تشريع فرموده: تا اين كه انسان با توجه به آن ها و هم چنين با روبرو شدن با يك سلسله حوادث و وقايعى كه در زندگى فردى و اجتماعى او پيش مى آيد، قوا و استعدادهاى نهفته خود را ظاهر نموده راه سعادت و يا شقاوت را بپيمايد و به اين ترتيب بديهى است كه مى توان بر اين حوادث و بر اين اوامر و نواهى نام امتحان و بلاء و نظاير آن را اطلاق كرد.

همان طور كه هدايت عام الهى هميشه از ابتداى وجود موجودات تا پايان زمانى كه

(304) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در راه سير الى الله مى باشند با آن ها همراه بوده و هيچ گاه منفك و جداى از موجودات نمى گردد، تقديرات الهيه اى هم كه حامل آن علل و اسباب وجودى اشياء بوده در حقيقت تعيين سرنوشت اشياء با آن هاست، و آن ها هستند كه موجودى را از حالى به حالى وارد مى نمايند، و نيز هميشه از وراى موجودات مشغول انجام وظيفه بوده و او را به ط__رف سرنوشتى كه از پيش برايش معي__ن كرده است جلو مى برن__د كما اين كه جمله «وَ

الَّذى قَدَّرَ فَهَدى - آن كه اندازه گرفت سپس راهنمايى كرد،» (3 / اعلى) ظهور در همين معنى دارد و آن را تأييد مى كند. و همان طور كه عوامل تعيين كننده سرنوشت، موج__ودات را به طرف سرنوشت معين خود سوق مى دهد، آخرين نقطه هستى آنان ني__ز كه در زب__ان ق__رآن ب__ه «اجل مسمى» ي__اد ش__ده، آن ها را از جل__و به سوى خود مى كشاند و خدا مى فرمايد:

هماهنگى سنت آزمايش الهى با سنت هدايت (305)

«ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٍ مُسَمًّى وَ الَّذينَ كَفَروُا عَمّا اُنْذِروُا مُعْرِضُونَ!» (3 / احقاف)

به طورى كه ملاحظه مى شود آيه شريفه موجودات را با آخرين نقطه هستى آن ها كه اجل مسمى است مرتبط دانسته و بديهى است كه هرگاه يكى از دو شى ء مرتبط بر ديگرى تفوق و برترى داشته و روى آن اثر بگذارد، اين حالت را جذب نامند، و اجل ه__اى مسمى، امور ثاب__ت و غير متغي__رى هستند كه هميشه اشياء و موجودات را از ج_لو به س_وى خود جذب نم__وده به اج__ل مسماى خ__ود نزديكش__ان مى س__ازد.

بنابراين تمامى موجودات به نيروهاى الهى احاطه شده، يك نيرو او را به جلو مى راند و قوه اى ديگر او را از جلو به سوى خود جذب مى كند، و نيروى سومى هم هميشه مصاحب و همراه او بوده و عهده دار تربيت او در صحنه حيات مى باشد و اين ها

(306) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

هستند قواى اصلى اى كه قرآن آن ها را اثبات مى نمايد و اين ها غير قواى ديگرى هستند كه حافظ و نگهبان و قرين موجودات در صحنه حيات مى باشند مانند ملائكه و شيطان و غير آن.

با اين

ترتيب روشن است كه ناموس امتحان قابل نسخ نيست زيرا متكى به يك سنت تكوينى است و نسخ در سنن تكوينى عين فساد مى باشد و فساد در تكوين محال است. و به همين معنى اشاره مى كند آياتى كه دلالت دارد بر حق بودن دستگاه آفرينش و بعث مانند آيه شريفه: «ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٍ مُسَمًّى،» (3 / احقاف) و آيه «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثا وَ اَنَّكُ_مْ اِلَيْنا لاتُرْجَعُونَ،» (115 / مؤمنون) و آيه شريفه «وَ ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبينَ ما خَلَقْناهُما اِلاّ بِالْحَ_قِّ وَ ل_كِنَّ اَكْ_ثَرَهُ_مْ لا يَ_عْلَمُونَ،» (38 و 39 / دخان) و آيه

هماهنگى سنت آزمايش الهى با سنت هدايت (307)

«مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ فَاِنَّ اَجَلَ اللّهِ لاَتٍ.» (5 / عنكبوت) (1)

يك از شما را به حياتى محدود، و مؤجل زنده مى داريم، و در آن حيات به وسيله خير و شر امتحان مى كنيم، امتحان كردنى، و سپس به سوى پروردگارتان بازگشت مى كنيد، پس به لَه و عليه تان حكم مى كند.

در اين جمله به علت حتمى بودن مرگ نيز اشاره كرده، و آن اين است كه اصولاً زندگى هر كسى حياتى است امتحانى، و آزمايشى، و معلوم است كه امتحان جنبه مقدمه دارد، غرض اصلى متعلق به خود آن نيست، بلكه متعلق به ذى المقدمه

نظام امتحان مقدمه داورى الهى در آخرت (309)

است. و اين نيز روشن است كه هر مقدمه اى ذى المقدمه اى دارد، و بعد از هر امتحانى موقفى است كه در آن موقف نتيجه امتحان معلوم مى شود، پس براى هر صاحب حياتى مرگى است حتمى، و بازگشتى است به سوى خداى سبحان، ت__ا در آن ب_ازگ__شت درب__اره اش داورى ش__ود.(1)

استفاده مى شود. چون مى فهماند منظور ما از مردنى كردن همگى شما آزمايش شماست، و مردن عبارت است از انتقال از يك خانه به خانه اى كه بعد از آن و ديوار به ديوار آن قرار دارد، و اين مرگ و انتقال حق است، همان طور كه بعث و جنت و نار حق است، اين معنايى است كه از كلمه

آزمايش الهى و قضاى محتوم مرگ و انتقال (311)

«حق» مى فهميم. و جمله «ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحيدُ،» اشاره است به اين كه انسان طبعا از مرگ كراهت دارد، چون خداى تعالى زندگى دنيا را به منظور آزمايش او در نظرش زينت داده، و خودش فرموده: «اِنّا جَعَلْنا ما عَلَى الاَْرْضِ زينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ اَيُّهُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً - اين ماييم كه زندگى زمينى را به وسيله آن چه در روى زمين است در نظر شما زينت داده، و دلفريبش كرديم، تا شما را بيازماييم كدامتان بهتر عمل مى كنيد.» (7/كهف) و «وَ اِنّا لَجاعِلُونَ ما عَلَيْها صَعيدا جُرُزا - وگرنه به زودى همين زينت ها را از نظرتان مى اندازيم، آن چنان كه خاك خشك در نظرتان بى جلوه است.»(8/كهف) (1)

1- المي_______زان ج 36، ص 237.

(312) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بدون اين كه مردم را روبروى با يك سلسله بلاهايى به نام امتحان كند اين خاصيت را در مردم قرار مى داد كه خود آنان را شناخته

نظام آزمايش وسيله قهرى بروز باطن اعمال (313)

و با اين ترتيب در صفوف مردم، منافق از مؤمن تميز داده شود، اما اين توهم را دفع نمود به اين كه، علم غيب و اطلاع از كنه روحى مردم مخصوص ذات الهى و برگزيدگان از پيغمبران اوست كه به وسيله وحى، ايشان را بر كنه امور مطلع مى كند كما اين كه مى فرمايد: «وَ ما كانَ اللّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَ لكِنَّ اللّهَ يَجْتَبى مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشآءُ،» (179 / آل عمران) سپس متذكر اين معنى مى گردد كه اكنون كه در طريق حيات چاره اى جز برخورد به امتحان و ابتلا نيست لازم است كه به خدا و رسل او ايمان بياوريد تا در طريق مردم پاك سرشت گام نهاده باشيد نه در راه مردم خبيث و بدسرشت الا اين كه اين نكته را نيز بايد متوجه شد كه ايمان تنها مؤثر در تأمين پاكى حيات و پاداش نيست اين عمل صالح است كه موجب اجرعظيم و پذيرفته شدن ايمان انسان در درگاه الهى مى گردد و لذا اول مى فرمايد: «فَامِنُوا بِاللّهِ وَ رُسُلِهِ،» و سپس اضافه مى نمايد «وَ اِنْ تُؤْمِنُوا وَ

(314) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تَتَّقُوا فَلَكُمْ اَجْرٌ عَظيمٌ.» (179 / آل عمران)

چند مطلب از اين آيه استفاده مى شود:

اول: سير تكاملى نفوس و رسيدن به آخرين مدارج آن چه در راه سعادت و چه در راه شقاوت از امور غير قابل اجتناب است.

دوم: خوبى و بدى در عين اين كه به ذات اشخ__اص نسبت داده شده، داير مدار

ايمان و كف_ر كه از امور اختي__ارى هستند مى باشن__د و اين از حقاي__ق قرآنى است كه بسيارى از اسرار توحيد از آن منشعب مى شود و بر همين معنى دلالت مى كند، آيه شريفه «وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ،» (148 / بقره) و اين دلالت در صورت__ى است كه آيه شريف__ه ذيل نيز به آن ضميم_ه شود «وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فى ما اتيكُمْ فَ__اسْتَبِقُ__وا الْخَيْ__راتِ.» (48 / مائ___ده)

نظام آزمايش وسيله قهرى بروز باطن اعمال (315)

سوم: آن كه ايمان به خدا و فرستادگان او ماده و منشأ پاكى حيات و پاكيزگى ذات است ولى اجر و پاداش مربوط به تقوى و عمل صالح مى باشد و لذا خداوند متعال اول موضوع تمايز بين خوش طينت و بد طينت را متذكر شده و سپس ايمان به خدا و رسول را متفرع بر آن فرموده است ولى در آخر كار كه سخن از اجر و پاداش به ميان آمد اضافه بر ايمان، تقوى را هم متذكر شده و فرموده است «وَ اِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ اَجْرٌ عَظيمٌ،» (179 / آل عمران) و از همين جا روشن مى شود كه احياء در آيه «مَنْ عَمِلَ صالِحا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلوُنَ،» (97 / نحل) نتيجه ايمان و متفرع بر آن است. و اجر و پاداش نيز نتيجه و متفرع بر عمل شايسته مى باشد بنابراين زندگى پاكيزه ايمان است و اما بقاى آن و ترتب آثار بر آن جز در پرتو عمل شايسته ميسر نيست، عينا مانند حيات طبيعى كه در

(316) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اصل تكون

خود محتاج به روح حيوانى بوده ولى براى بقاء و ادامه حيات خود ناچار باي__د قوا و اعضا را به كار اندازد به طورى كه اگر يكسره جميع قوا و اعضا از كار انداخته شود و از هر گونه فعاليت_ى باز ايستد زندگى او باطل و بدون ثمر خواهد بود.(1)

سنت آزمايش الهى، و نابودى افراد فاقد صلاحيت و ناقض هدف خلقت

«وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَاُولئِكَ حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ فِ_ى الدُّنْ_ي_ا وَ الاْخِ_رَةِ.» (217 / بقره)

1- المي___زان ج 7، ص 135.

سنت آزمايش الهى، و نابودى افراد فاقد صلاحيت (317)

زمامدار هستى، انسان را مانند ساير اجزاى اين جهان به سوى سعادت وجودى و كمال حياتى خويش سوق مى دهد. يكى از مراحلى را كه بشر بايد در اين راه بپيمايد مرحله «اعمال» است. حال اگر در اين مرحله مانعى از سير و حركت پيدا شود كه موجب توقف سير و مقابل شدن سيركننده با هلاكت و بدبختى گردد بر قافله سالار كاروان است كه وسيله دفاعى فراهم نمايد تا مانع برطرف شود يا ج_زء ف_اسد ق_طع گ_ردد و سي__ر ادام_ه ياب_د.

به شهادت تجربه و مشاهده، دستگاه صنع و ايجاد هر نوعى از انواع موجودات را با نيروهاى دفاعى مجهز ساخته تا بتوانند آفات و فسادهايى را كه به آن ها متوجه مى شود دفع كنند. هم چنين دستگاه تكوين براى هر نوعى از انواع موجودات، ناملايماتى

(318) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

پيش مى آورد تا نيروهاى خودشان را به كار انداخته و به كمالات وجودى شان برسند و به سعادتى كه برايشان مهيا شده نايل گردند.

اين مطلب از اين آيات شريفه استفاده مى شود: «وَ

ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُم__ا لاعِبينَ ما خَلَقْناهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ،» (38 و 39 / دخان) و «وَ ما خَلَقْنَ_ا السَّم__اءَ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً ذلِكَ ظَنُّ الَّذينَ كَفَروُا.» (27 / ص) (مفاد اين آيات اين است كه آفرينش موجودات بيهوده نبوده و داراى غرض صحيح و غايت شايسته اى است.)

اگر صنعتگرى چيزى را براى منظور عقلايى بسازد پيوسته مراقب آن بوده و به وضعش رسيدگى مى كند، اگر عارضه اى رخ دهد و آن را از منظور اصلى به دور دارد در رفع آن مى كوشد و با كم و زياد كردن اجزاء و تصرفات ديگر، آن را اصلاح مى كند و

سنت آزمايش الهى، و نابودى افراد فاقد صلاحيت (319)

اگر قابل اصلاح نبود تركيب آن را به هم زده و آن را به كار صنعت ديگرى مى زند، حال آفرينش آسمان ها و زمين و آن چه در آن ها وجود دارد و از جمله انسان نيز اين چنين است، خداى متعال به مفاد اين آيات آن ها را بيهوده نيافريده و بدون عنايت خلق نكرده است، بلكه آن ها را براى بازگشت به سوى خودش آفريده، چنان كه مى فرمايد: «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثا وَ اَنَّكُ_مْ اِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ،» (115 / مؤمنون) و «وَ اَنَّ اِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى.» (42 / نجم) در اين صورت لازم است كه انسان مانند ساير آفريدگان به عنايت پروردگار به سوى مقصد رهبرى شود و با دعوت و ارشاد و سپس با امتحان و آزمايش و بالاخره با هلاك كردن كسانى كه غرض خلقت در حقشان باطل شده و از حيز هدايت ساقط شده اند به طرف مقصد سوق داده شود

و مقتضاى اتقان صنع و نظام احسن نسبت به فرد و نوع همين است كه به زندگى گروهى خاتمه داده شود تا ديگران از

(320) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شر آنان راحت شوند. «وَ رَبُّكَ الْغَنِىُّ ذُوالرَّحْمَةِ اِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ ما يَش_آءُ كَم__آ اَنْشَأَكُمْ مِ__نْ ذُرِّيَّ__ةِ قَ_وْمٍ ءَاخَ_ري_نَ.» (133 / انعام)

اين قانون الهى و سنت ربانى يعنى آيين ابتلاء و انتقام همان سنت پيروز و غالبى است كه به حكم اين آيات محكوم به شكست نخواهد بود: «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ وَ ما اَنْتُمْ بِمُعْجِزينَ فِى الاَْرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِىٍّ وَ لا نَصيرٍ،» (30 و 31 / شورى) و «وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلينَ اِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُوروُنَ وَ اِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ.» (171 تا 173 / صافات) (1)

لحن كلام را برگردانيده، حق مطلب را بيان مى كن__د، آن حق__ى كه به هيچ وجه نمى ش__ود از آن به س__وى چيز ديگرى ع__دول نمود، و آن واجبى كه به هيچ وج_ه نمى شود از آن شاخه خالى كرد.

(322) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در اين آيات سه گانه بيان مى كند كه هر كس به خدا ايمان آورد به اين اميد كه به سوى او بازگردد، و به ديدار او نايل شود، بايد بداند كه روز ديدار او خواهد رسيد و بدون شك خواهد رسيد، و نيز بايد بداند كه خدا گفته هايش را مى شنود، و به احوالش و اعمالش دانا است، پس بايد حواس خود را جمع كند، و احتياط را از دست ندهد، و به حقيقت معناى كلمه ايمان آورد، ايمانى كه هيچ فتنه و بلايى آن را از كفش نربايد، و هيچ آزارى از ناحيه دشمنان خدا آن را سست نكند، و بايد كه در راه خدا به حقيقت معناى كلمه جهاد كند، و باز بايد بداند كه آن كسى كه از جهاد وى بهره مند مى شود خود اوست، و خدا هيچ احتياجى به او ندارد، نه به ايمانش، و نه به جهادش، نه به خود او، و نه به احدى از عالميان.

و باز بايد بداند كه اگر ايمان بياورد و عمل صالح كند به زودى خدا گناهانش را

نظام امتحان و اعتقاد به بازگشت به خدا (323)

مى شويد و به بهترين اعمال__ش پاداش مى دهد.(1)

(324) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

امتى را بعد از امت ديگر انشاء و ايجاد نموده، و به سوى حق هدايت كند، و به اين منظور رسولانى پى در پى بفرستد، كه اين سنت امتحان و ابتلاى اوست، سنت ديگرى هم امت ها داشته اند، و آن اين است كه پيغمبران را يكى پس از ديگرى تكذيب مى كرده اند، و سن__ت دوم خدا اين است كه تكذي__ب كنندگان را يكى پ__س از ديگرى ه__لاك كن__د، و اين سنت مجازات اوست.

و اين كه فرم__ود: «...وَ جَعَلْناهُمْ اَحادي__ثَ...» (44 / مؤمنون) بليغ تري__ن بيان در رسان__دن قهر اله__ى، مسلط بر دشمن__ان حق و تكذيب كنندگ__ان دعوت حق است، چون مى رساند كه اين قهر آن چنان آن ها را از بين مى برد كه نه عين__ى از ايش__ان باقى بگ__ذارد، و نه اثرى، و نه نامى و نه نشانى، تنها داستانى كه مايه عبرت ديگران باشد.(1)

1- المي___زان ج 29، ص 50.

سنت ايجاد امت ها، ارسال رسل، و سنت (325)

بايد در برابر ايمانش صبر كند، و خداى يگانه را بپرستد و چون قيام به وظايف دينى برايش دشوار و يا غير ممكن شد بايد به ديارى ديگر مهاجرت كند، ديارى و سرزمينى كه در آن جا بتواند به وظيفه هاى خود عمل كد، چه، زمين خدا وسيع است. هرگز نبايد به خاطر ترس از گرسنگى و ساير امور زندگى از مهاجرت چشم بپوشد براى اين كه رزق بندگان به عهده خداست. و اما مشركين كه مؤمنين را آزار مى كردند با اين كه مؤمنين به غير از اين كه مى گفتند: پروردگار ما (اللّه) است هيچ جرمى مرتكب نشده بودند. كفار با اين رفتار خود نمى توانند خد را عاجز كنند اما خود اين آزارشان فتنه و آزمايش مؤمنين است، فتنه و آزمايش خودشان نيز مى باشد، و چنان نيست كه از علم و تقدير الهى خارج باشد، بلكه

سنت آزمايش جارى در تمام اقوام و ملت ها (327)

اين خداست كه آنان را در چنين بوته اى از آزمايش قرار داده، و دارد هلاكشان مى كند، تا اگر خواست در همين دنيا به وبال آن گرفتارشان كند، و اگر خواست اين عذاب را تأخير انداخته در روزى كه به سوى او بر مى گردند، و ديگر راه گريز ندارند عذاب كند.

«وَ لَقَ___دْ فَتَنَّ__االَّذي__نَ مِنْ قَبْلِهِ__مْ فَلَيَعْلَمَ__نَّ اللّ__هُ الَّذينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَ__نَّ الْكاذِبينَ!» (3 / عنكبوت)

فتن__ه و امتح__ان سنت__ى است جارى براى ما، كه در امت ه__اى قب__ل از ايش__ان نيز جارى كرديم، و تو هرگ_ز تبديل و دگرگون__ى در سنت م__ا نخواه__ى يافت.

مراد به اين كه مى فرمايد تا خداوند بداند كه چنين و چنان، ظهور آثار صدق و كذب آنان به وسيله امتحان در

مقام عمل است، چون امتحان است كه باطن انسان ها را ظاهر مى كند، و لازمه اين ظهور اين است كه آن هايى كه ايمان واقعى دارند، ايمانشان پاى

(328) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

برجات__ر شود، و آن ه_ا كه ايمانش__ان صرف ادعاست همان صرف ادعا هم باطل گردد.

چه آن ثواب و سعادتى كه وعده داده اند بر ايمان ايشان مترتب شود، بر ايمان واقعى و حقيقت ايمان مترتب مى شود، ايمانى كه آثارش در هنگام شدايد و نيز آن جا كه پاى اطاعت خدا به ميان مى آيد ظاهر مى شود، يعنى صاحب چنين ايمانى در شدايد صبر مى كند، و نيز در برابر دستورات الهى صبر نموده و آن ها را انجام مى دهد، و در برابر معصيت ها صبر نموده از آن ها چشم بپوشد، چنين ايمانى آن سعادت و آن ثواب ها را در پى دارد، نه ايمان ادعايى.(1)

اختلاف ها به حساب مسكن ها و رنگ ها و زبان ها نيست، خداوند هرگز دو شرع و يا

(330) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بيشتر در يك زمان قرار نداده است بلكه اين اختلاف ها به حساب گذشت زمان و ترقى بشر در مراتب استعداد و آمادگى مى باشد و تكليف هاى الهى و احكام شرعى هم براى بشر چيزى جز يك آزمايش الهى در مواقع گوناگون زندگى نيست، شما بفرماييد: اين ها بشر را در دو طرف سعادت و شقاوت از قوه به فعليت مى رساند، و يا بفرماييد: حزب خدا و بندگانش را از حزب شيطان جدا مى سازد. هرچه بفرماييد به يك معنى بر مى گردد، در قرآن هم تعبيرهاى گوناگونى شده است. روى مسلك آزمايش مى فرمايد: «وَ تِلْ__كَ الاَْيّ__امُ نُداوِلُه__ا بَيْ__نَ النّ__اسِ وَ لِيَعْلَ_مَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَ يَمْحَ__قَ الْكافِرينَ...،» (140 و 141 / آل عمران) و روى تعبير دوم فرموده است: «اگر هدايتى از من به سوى شما آمد هر كه پيروى هدايت من كند نه گمراه شود و نه بدبخت، و هر كه از ياد من روگرداند وى را روزگارى سخت خواهد بود و او را روز قيامت كور محشور

سنت آزمايش الهى و اختلاف در جوامع تاريخى (331)

كنيم.» (123 و 124 / طه) و طبق تعبير سوم فرموده است: «قالَ هذا صِراطٌ عَلَىَّ مُسْتَقيمٌ.» (41 / حجر) (1)

آزمايش هاى الهى بوده بايد براى تتميم سعادت حيات آن ها ميانشان اجرا شود به حسب اختلاف مراتب استعدادشان متفاوت است، به دست مى آوريم كه بايد شريعت ها مختلف باشند و روى همين حساب است كه خداوند آن اختلاف شرع و دين را به اين معنى علت مى آورد كه: «خدا خواسته شما را در ن_عمت ه_ايى ك_ه ب_ه شم_ا داده امتح__ان و آزم_ايش ن_مايد.»

بنابراين معناى آيه چنين مى شود: براى هر امتى از شماها شريعت و راهى قرار داديم، و اگر خدا مى خواست شما همه را يك امت گرفته برايتان يك شريعت مقرر مى كرد ولى شريعت هاى گوناگونى برايتان مقرر كرد تا شما را در نعمت هاى گوناگونى كه به شما داده بيازمايد، اختلاف نعمت ها مستلزم اختلاف امتحان كه عنوان وظايف و احكام شرع است مى باشد به ناچار ميان شريعت ها اختلاف افتاد. و اين امت هاى مختلف

سنت آزمايش الهى و رابطه آن با اختلاف شريعت ها (333)

امت هاى نوح، ابراهيم، موسى، عيسى، و محمد صلى الله عليه و آله هستند.(1)

ولى سنت الهى بر امتحان اشخاص كار خود را كرده، رسواشان ساخت، چون هيچ چيز جلو اين سنت را نمى گيرد.(1)

ديگر بگويى مراد اكرام و تنعيم حدوثى است، نه بقايى و مى خواهد بفرمايد خداى تعالى او را اكرام ك__رده و نعمت داده تا شك__رش را به جاى آورند، و بندگى اش كنن__د، و لكن انسان همان را مايه دردس__ر خود كرد و در راه__ى مصرف ك_رد كه مستح_ق عذاب گرديد.(1)

1- المي___زان ج 40، ص 220.

امتحان الهى و تصور كاذب كرامت و اهانت انسان (337)

ظهور رسيده و مراحل شقاوت و سعادت او ظاهر مى گردد.)

انواع مختلف آزمايش الهى (339)

از آن چه تاكنون بيان داشتيم معناى مَحْق و تمحيص نيز روشن مى گردد، چه آن كه اگر مؤمن مورد امتحان قرار گرفته و اين امتحان به سبب تميز فضايل او از رذايلش گردد يا آن كه اگر يك جامعه اى مورد امتحان واقع شده و به اين وسيله مؤمنين از منافقين كه از نظر روح مريض هستند ممتاز گردند و جدا شوند نام اين امتحان تمحيص (ب_ه معناى تمييز) است.

و اگر كافر و منافقى كه از نظر ظاهر داراى صفات حسنه اى نيز مى باشد مورد امتحانات متوالى قرار گرفته و اين امتحانات سبب بروز و ظهور تدريجى خبث باطنى وى و زوال تدريج__ى فضايل ظاهريش گردد نام آن مَحْق (به معناى از بين بردن تدريجى محاس__ن) است و خداى متع__ال مى فرماي__د: «وَ تِلْكَ الاَْيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ وَ لِيَعْلَ__مَ اللّ___هُ الَّ__ذي__نَ آمَنُ__وا... وَ يَمْحَ__قَ الْك_افِ__ري__نَ!» (140 و 141 / آل عم_ران)

(340) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و براى كفار مَحْق و عامل نابودى ديگرى نيز مى باشد و آن همان است كه خدا خود خبر داده كه عالم آفرينش به سوى صلاح بشر و خلوص دين براى خدا سير مى كند و با اي__ن ترتيب بديه__ى است كه كفر محك__وم به ناب__ودى و زوال است، خ__دا مى فرمايد: «وَالْعاقِبَةُ لِلتَّقْوى!» (132/طه) و «اَنَ الاَْرْضَ يَرِثُها عِبادِىَ الصّالِحُونَ.» (105/انبياء) (1)

اموال و فرزندان به خاطر اين است كه اين دو نعمت دنيوى از زينت هاى جذاب زندگى دنياست، نفس آدمى به سوى آن دو آن چنان جذب مى شود كه از نظر اهميت هم پايه آخرت و اطاعت پروردگارش قرار داده، رسما در سر دو راهى قرار مى گيرد، و بلكه جانب آن دو را مى چرباند، و از آخرت غافل مى شود. هم چنان كه در جاى ديگر فرمود:

«اَلْ_م_الُ وَ الْ_بَنُونَ زي_نَةُ الْ_حَي__وةِ الدُّنْي_ا.» (46 / كهف)

تعبير آيه مورد بحث كنايه از نهى است، مى خواهد از غفلت از خدا به وسيله مال و اولاد نهى كند، و بفرمايد با شيفتگى در برابر مال و اولاد جانب خدا را رها نكنيد، با اين كه نزد او اجرى عظيم است.(1)

(342) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و او گوش نمى داد، آن وقت نسبت به كوتاهى هاى خود اظهار ندامت مى كند، از ظلم و طغيان خود شرمنده مى شود، و از پروردگارش درخواست برگشتن نعمت مى كند، تا اين بار شكر او را به جاى آورد، عينا همان طور كه سرگذشت صاحبان باغ به آن انجاميد، بنابراين قرآن مى خواهد با نقل اين داستان يك قاعده كلى براى همه انسان ها بيان كند.

تشبيهى كه در آيه آمده دلالت دارد بر اين كه اين تكذيب گران هم به طور قطع عذاب خواهند شد، و بلكه هم اكنون يعنى در ايام نزول آيات، عذاب در راه بوده، چيزى كه

(344) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

هست خود كفار از آن غافل بودند، و به زودى مى فهمند، امروز سرگرم و حريص در جمع مال و زياد كردن فرزندانند، و به يكديگر به كثرت مال و اولاد خود فخر مى فروشند، و همه اعتمادشان به مال و فرزندان و ساير اسباب ظاهرى است، كه فعلاً به كام آنان و طبق هواهايشان در جريان است، بدون اين كه در برابر اين نعمت ها شكر پروردگارشان را به جاى آورده، راه حق را پيش گيرند، و پروردگارشان را عبادت كنند، و هم چنين به اين وضع خود ادامه مى دهند، تا عذاب آخرتشان و يا عذاب دنياى شان به ناگهانى و بى خبر از ناحيه خدا برسد، هم چنان كه در روز جنگ بدر رسيد، و به چشم خود ديدند كه همه آن اسباب هاى ظاهرى بى خاصيت شد، و اموال و فرزندان كمترين سودى به حالشان نبخشيد، و در آخرت هم اهل بهشت نظير اين وضع را مى بينند، آن وقت كفار از كرده هاى خود پشيمان مى شوند، و به سوى پروردگار خود

غرور و طغيان ناشى از مال و اولاد (345)

متمايل مى گردند، اما اين رغبت و تمايل، عذاب خدا را بر نمى گرداند، و اين پشيمانى نظير پشيمانى اهل جنت يعنى صاحبان باغ است، كه پشيمان شدند، و اين تمايل به درد ايشان هم نخورد، عذاب خدا اين چنين است، و عذاب آخرت سخت عظيم تر است اگر بناى فهميدن داشته باشند.(1)

آن چه در زمين هست ما زينت زمينش قرار داديم، و زينت بودن ماديات فرع بر اين است كه در دل بشر و در نظر او محبوب باشد، و دل او به آن بستگى و تعلق يافته و در نتيجه سكونت و آرامش يابد.

آزمايش اعمال با عوامل وابستگى انسان (347)

آن گاه وقتى آن مدت معين كه خدا براى سكونتشان در زمين مقرر كرده به سرآمد، و يا بگو آن آزمايشى كه خدا مى خواست از فرد فرد آنان به عمل آورد تحقق يافت خداوند آن علاقه را از بين آن ها و ماديات از بين برده و آن جمال و زينت و زيبايى كه زمين داشت از آن مى گيرد، و زمين به صورت خاكى خشك و بى گياه مى شود، آن نضارت و طراوت را از آن سلب مى كند، و نداى رحيل و كوس كوچ را براى اهلش مى كوبد، از اين آشيانه بيرون مى روند در حالى كه چون روز آمدنشان تنها و فرادا هستند.

(348) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اين سنت خداى تعالى در خلقت بشر و اسكانش در زمين و زينت دادن زمين و لذايذ مادى آن است تا بدين وسيله فرد فرد بشر را امتحان كند، سعادتمندان از ديگران متمايز شوند، و به همين منظور نسل ها را يكى پس از ديگرى به وجود مى آورد و متاع هاى زندگى كه در زمين است در نظرشان جلوه مى دهد آن گاه آنان را به اختيار خود وامى گذارد تا آزمايش تكميل گردد، بعد از تماميت آن ارتباط مزبور را كه ميان آنان و آن موجودات بود بريده از اين عالم كه جاى عمل است به آن نشئه كه دار جزاست منتقلشان مى كند، هم چنان كه فرمود:

«اگر ببينى كه ستمكاران در گرداب هاى مرگند و فرشتگان دست هاى خويش گشوده كه جان هاى خويش برآريد، امروز به گناه آن چه درباره خدا به ناحق مى گفته ايد و از آيه هاى وى گردن كشى مى كرده ايد مر شما را عذاب خفت مى دهند، شما تك تك بى كس و بى چيز همان طور كه نخستين بار خلقتان كرديم

آزمايش اعمال با عوامل وابستگى انسان (349)

پيش ما آمده ايد و آن چه را به شما عطا كرده بوديم پشت سر گذاشته ايد واسطه هايتان را كه مى پنداشتيد در عبادت شما شريكند با شما نمى بينيم، روابط شما گسيخته و آن چه مى پنداشتيد نابود شده است.» (93 و 94 / انعام)

ناگفته پيداست كه خداى سبحان از همه بشر ايمان نخواسته تا ايمان نياوردن عده اى به معناى شكست خوردنش باشد، و اصرارشان در كفر و ضلالت به معناى مغلوبيت بوده باشد، و از اين جهت تو (اى پيامبر) ناراحت شوى، بلكه همين سرنوشت را خود او بر ايشان تنظيم نموده تا امتحانشان كند پس در هر حال خدا در آن چه خواسته غالب است.(1)

1- المي______زان ج 26، ص 47.

(350) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

رزق را به اندازه نازل مى كند، و به هر كس مقدارى معين روزى مى دهد، چون او به حال بندگان خود خبير و بصير است، و مى داند كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد، و چ_ه م_قدار از غن__ا و فق_ر مفيد به حال اوست، همان را به او مى دهد.

جمله «وَ لكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ ما يَشاءُ،» بيان سنت الهيه در روزى دادن بر طبق حال مردم است. مى فرمايد: صلاح حال مردم در اندازه ارزاقشان دخالت دارد، و اين با طغيانى كه در بعضى ثروتمندان مشاهده مى كنيم و مى بينيم كه روز به روز ثروتمندتر مى شوند منافات ندارد، براى اين كه خداى تعالى غير از سنت فوق سنت ديگرى نيز دارد، كه بر سنت قبلى حاكم است، و آن عبارت است از سنت آزمايش و امتحان.

در اين باره فرموده: «اِنَّما اَمْوالُكُمْ وَ اَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ - جز اين نيست كه اموال و اولاد

(352) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شما وسيله آزمايش شماست،» (15 / تغابن) و هم چنين سنت سومى دارد، و آن سنت مكر و استدراج است، كه در آن باره مى فرمايد: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ اُمْلي لَهُمْ اِنَّ كَيْدي مَتينٌ - به زودى ايشان را استدراج مى كنيم، مال و اولاد و عمر طولانى مى دهيم ك_ه كي__د م_ن متين و محك__م اس___ت.» (44 و 45 / قلم)

پس سنت اصلاح، يعنى اندازه گيرى رزق، سنتى است ابتدايى، كه با آن حال انسان ها اصلاح مى شود، مگر آن كه خداوند بخواهد انسانى را در بوته امتحان قرار دهد كه در آن صورت ديگر به طور موقت از سنت قبلى اش چشم مى پوشد: «وَ لِيَبْتَلِىَ اللّهُ ما فى

صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فى قُلُوبِكُمْ - تا خدا آن چه در سينه ها پنهان داريد بيازمايد، و آن چه در دل ها نهان كرده ايد آشكار سازد.» (154/آل عمران)

و يا به خاطر كفران نعمت و تغيير آن سنت قبلى خود را كه دادن رزق به مقتضاى

اجراى سنت امتحان از طريق اعطا و منع رزق (353)

صلاح حال او بود تغيير دهد، كه در اين صورت سنت ديگرى به كار مى برد، و آن اين است كه آن قدر رزقش را وسعت مى دهد تا طغيان كند: «اِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ - خدا سنت خود را درباره هيچ قومى تغيير نمى دهد، مگر آن كه آن قوم روش خود را تغيير دهد.» (11 / رعد)

و همان طور كه دادن مال و فرزندان و ساير نعمت هاى مادى و صورى رزق مقسوم است، و هر كسى از آن قسمت__ى دارد، هم چني__ن معارف حق__ه و شرايع آسمانى كه منشأ هم__ه آن ها وحى است، نيز رزق مقسوم است، آن نيز از ناحيه خ__دا نازل مى شود و خداون__د به وسيله آن نيز م__ردم را امتح__ان مى كند، چون هم__ه در عمل به آن معارف و به كار بست__ن آن ها يكس__ان نيستند، هم چن__ان كه در به كار بستن نعمت هاى صورى يكسان نيستند.(1)

(354) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى كند، و مى پندراد كه تنها سبب اقبال دنيا به وى خود او و كاردانى اوست، و آن آيات اين هاست كه مى فرمايد:

1- المي___زان ج 35، ص 91.

امتحان الهى با اعطاى نعمت و پندار غلط (355)

«فَاِذا مَسَّ الاِْنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ اِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَةً مِنّا قالَ اِنَّما اوُتيتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِىَ فِتْنَةٌ... اَوَ لَمْ يَعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ... - و چون بلايى به انسان برسد ما را مى خواند، سپس همين كه نعمتى ارزانى اش بداريم، مى گويد اين از كاردانى و مهارت خودم است، ولى چنين نيست، بلكه اين امتحانى است، ولى بيشترشان نمى دانند، اين سخن را نياكان ايشان نيز مى گفتند، ولى كاردانى و مهارتشان به كارشان نخورد، لاجرم كيفر اعمالشان به ايشان رسيد، از مردم امروز هم آن كسانى كه ظلم كردند، به زودى كيفر كرده هايشان به ايشان خواهد رسيد، و ايشان نمى توانند خداى را عاجز كنند، مگر هنوز نفهميده اند كه اين خداست كه براى هر كس بخواهد رزق را گسترش مى دهد، و از هر كس بخواهد تنگ مى گيرد، در اين تفاوت كه در بهره هاى مردم از رزق است آيت هايى است براى كسانى كه ايمان بياورند.» (49 و 52 / زمر)

(356) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و «اَفَلَمْ يَسيرُوا فِى الاَْرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا اَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ اَشَدَّ قُوَّةً وَ اثارافِى الاَْرْضِ فَما اَغْنى عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ، فَلَمّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِه يَسْتَهْزِؤُنَ - مگر در زمين سير و تماشا نكرده اند، تا ببينند عاقبت كسانى كه قبل از ايشان بودند چگونه بود؟ آنان هم

عده شان بيشتر از اينان بود، و هم نيرومندتر بودند، و هم در زمين آثار بيشترى داشتند، ولى با همه اين احوال آن چه مى كردند به دردشان نخورد، و اين بدان جه__ت بود كه هرچه پيامبرانشان معج__زه مى آوردند ايش__ان خوشحال و دلگ__رم به زرنگى و كاردان__ى خود بودن__د، و معج_زات پيامب_ران را به سخري__ه مى گرفتن__د، و همي__ن استهزايش__ان ب__ه صورت عذاب ايشان را بگرفت.»(82 و 83 / غافر) (1)

1- الميزان ج 31، ص 123.

امتحان الهى با اعطاى نعمت و پندار غلط (357)

كه بر مردم نازل شود اگر اهل صلاح باشند آن گرفتارى ها وسيله آزمايش ايشان است كه به واسطه آن از ناپاكان ممتاز شوند، چنان كه زر را در بوته زرگرى مى گدازند تا از آلودگى ها پاك گردد و به محك مى زنند تا عيارش دانسته شود. چنان كه در آيه زير مى فرمايد: «اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ

نعمت ها و آزمايش اعمال فردى و مصايب (359)

يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ،» (2 / عنكبوت) و «وَ تِلْكَ الاَْيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ وَ يَعْلَمَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدآءَ.» (140 / آل عمران) و اگر اهل فساد باشند عقوبت و مكاف__ات كردارهاى ناشايسته ش_ان اس__ت.(1)

آفرينش

و آن علت اين است كه به زودى ايشان را به بوته آزمايشى مى برد، كه رسيدنشان به معالى برايشان فراهم نمى شود، و زندگى شرافتمندانه شان صافى نمى شود، و به دين حنيف نمى رسند، مگر به آن آزمايش، و آن عبارت است از جنگ و قتل، كه يگانه راه پيروزى در آن اين است كه خود را در اين دو قلعه محكم، يعنى صبر و نماز متحصن كنند، و از اين دو نيرو مدد بگيرند، و علاوه بر آن دو نيرو، يك نيروى سوم هم داشته باشند، و آن طرز فكر صحيح است، كه هيچ قومى داراى اين فكر نشدند مگر آن كه به هدفشان هرچه هم بلند بوده رسيده اند و نهايت درجه كمال خود را يافته اند و در جنگ نيروى خارق العاده اى يافته، و عرصه جنگ برايشان چون حجله عروس محبوب گشت، و آن طرز فكر اين است: كه ايمان داشته باشند به اين كه كشتگان ايشان مرده و نابود شده نيستند، و هر كوششى كه با جان و مال خود مى كنند، باطل و هدر نيست، اگر

آزمايش انسان ها در شدايد، فقدان ها، و مصايب (363)

دشمن را بكشند، خود را به زندگى اى رسانده اند كه ديگر دشمن با ظلم و جور خود بر آنان حكومت نمى كند، و اگر خود كشته شوند، به زندگى واقعى رسيده اند و بار ظلم و جور بر آنان تحكم ندارد، پس در هر دو صورت موفق و پيروزند.(1)

1- المي___زان ج 2، ص 259.

(364) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

شكنجه شان مى دهد، بدون اين كه دستور به قتال به ايشان بدهد. «وَ لكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ،» مى فرمايد اگر خدا بخواهداز ايشان انتقام مى گيرد، الا اين كه هنوز نخواسته بگيرد، بلكه دستورتان داده كه كارزار كنيد، تا شما را به وسيله يكديگر امتحان كند، مؤمنين را به وسيله كفار بيازمايد، و به جنگ با آنان وادار سازد، تا معلوم شود چه كسى اطاعت مى كند، و رنج جنگ را به خاطر امر خدا تحمل مى كند، و چه كسى عصيان مى ورزد، و كفار را هم به

قانون آزمايش و دليل جنگ ها (365)

وسيله مؤمنين امتحان كند، تا معلوم شود اهل شقاوت كيست، و موفق به توبه و بازگش_ت از باطل به سوى حق كيست؟ (1)

به نظرى دقيق تر علم فعلى خداست كه ربطى به ذات او ندارد.(1)

آزمايش در جنگ و تفكيك درجات مؤمنين (367)

1- المي___زان ج 36، ص 74.

(368) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نمى شويد و چني__ن فكر مى كني__د كه بدون اين كه مستحق از غي__ر مستحق تشخيص داده شود داخل بهشت مى شويد و فرقى بين كسانى كه داراى درجه بلندى از ايم__ان مى باشن__د با غير آن ها نمى باشد؟ (1)

(370) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

1- المي___زان ج 7، ص 50.

آزمايش افراد در تحولات اجتماعى و جنگ ها (371)

مصالح و حكمت هاى گردش ايام در بين مردم و عدم استمرار آن در يك جمعيت خاص، و تمام امور در دست خداست و هرچه بخواهد انجام مى دهد و بديهى است كه جز بر طبق مصالح عاليه و آن چه كه نفع آن بيشتر است عملى انجام نمى دهد.

از مطالبى كه تاكنون ذكر كرديم يعنى گردش ايام در بين مردم كه به منظور امتحان

ظهور حوادث و جنگ ها آزمايشى براى ظهور ايمان (373)

و تميز داده شدن مؤمن از كافر و پاك شدن مؤمنين از آلودگى ها و نابود شدن كفر است و هم چنين از نبودن زمام امور در دست پيغمبر، چنين استفاده مى شود كه مؤمنين در آن روز داراى اين فكر بودند و چنين مى پنداشتند كه بودن بر دين حق تمام عامل غلبه و پيروزى آن ها در جنگ هاست و آن چه كه بيشتر اين فكر را در آن ها راسخ كرده بود جريان جنگ بدر و غلبه عجيب آن ها بر دشمن به واسطه نزول ملائكه بود، و بديهى است كه اين فكر فكر فاسدى است كه به موجب آن نظام امتحان باطل مى شود و هرگز مؤمن از كافر بازشناخته نشده پاك و خالص نيز نمى گردد و نيز در صورتى كه تنها، بودن بر دين حق سبب هر غلبه و پيروزى باشد ديگر مصلحتى در امر و نهى و ثواب و عقاب باقى نمى ماند و اين فكر سرانجام اساس دين را منهدم و ويران خواهد نمود و دين اسلام كه دين فطرت است امور را مبتنى بر خرق عادت و اعجاز نمى داند تا اين كه صرف بودن بر دين حق روى مبناى خرق عادت و اعجاز باعث پيروزى شود بلكه دين فطرى

اسلامى هرگونه غلبه و پيروزى را مبتنى بر علل و اسباب عادى مى داند تا اين كه مؤمنين بر طبق اوامر و نواهى اى كه در امور جنگى وارد شده عمل نمايند و با اميد به پاداش و ترس از عقاب الهى از خود ضعف و سستى نشان ندهند تا اين كه در جنگ ها پيروز شوند.

(374) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و براى تخطئه كردن همين فكر فاسد است كه خداوند بعد از بيان گردش ايام و امتحان و ابتلاء كه از مصالح آن مى باشد شروع در ملامت و سرزنش كسانى كه داراى اي__ن فكر غلط بوده ان__د كرده و حقيق__ت حال را براى آن ها شرح مى دهد و مى فرمايد: «اَمْ حَسِبْتُ__مْ اَنْ تَ___دْخُ_لُ__وا الْ_جَنَّ__ةَ وَ لَ_مّ___ا يَعْلَ__مِ اللّ__هُ...؟» (142 / آل عم__ران) (1)

1- المي___زان ج 7، ص 48.

ظهور حوادث و جنگ ها آزمايشى براى ظهور ايمان (375)

پاى خود به قتلگاه خويش مى آمدند، بنابراين گريزى از مرگ - كه حتى ساعتى هم جلو و عقب نمى افتد - نيست.

دوم اين كه سنت قطعى الهى بر عموم و همگانى بودن ناموس ابتلا و امتحان است و ناچار اين ناموس در زندگى شما و آنان واقع شدنى بود، و روى اين اصل بيرون آمدن شما و انجام گرفتن اين جنگ خواه و ناخواه شدنى و از امور غيرقابل اجتناب بوده است، بنابراين چاره اى نبود جز اين كه شما بيرون آييد و اين جنگ انجام گيرد، تا اين كه كشته شدگان به آن چه را كه بايد برسند رسيده و به درجات خويش نايل گردند و شما نيز به آن چه كه بايد برسيد رسيده و پس از امتحان و روشن

سنت آزمايش الهى و قضاى الهى در جنگ و مرگ (377)

شدن وضعتان از نظر طرز تفكر و نيروى ايمان و يا شرك يكى از دو طرف سعادت يا شق_اوت برايتان تثبيت گردد.(1)

م_ى ك_نند، در ح_الى ك_ه قب__ل از آن پ_يشامده__ا داراى ي_قي_ن ه_م هستند.(1)

رِزْقَ_هُ فَ_يَقُ__ولُ رَبّ__ى اَهانَ__نِ!» (15 و 16 / فجر)

«اَنَّ_م_آ اَمْ_والُكُ__مْ وَ اَوْل_دُكُ_مْ فِ_تْنَ___ةٌ!» (28 / انفال)

«وَ لكِ_نْ لِيَبْ_لُ_وَ بَ_عْضَكُ___مْ بِ_بَعْ__ضٍ.» (4 / محمد)

«كَذلِ_كَ نَ_بْلُوهُمْ بِما كانُوا يَفْسُقُونَ!» (163 / اعراف)

«وَ لِيُبْلِ__ىَ الْمُؤْمِني_نَ مِنْهُ بَلاآءً حَسَنا!» (17 / انفال)

«اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِ__مْ فَلَيَعْلَمَ__نَّ اللّهُ الَّذي__نَ صَدَقُ__وا وَ لَيَعْلَمَ_نَّ الْكاذِبينَ!» (2 و 3 / فجر)

«وَ اِذِا ابْ_تَل__ى اِبْ_راهيمَ رَبُّهُ بِكَلِم_اتٍ.» (124 / بقره)

«اِنَّ ه_ذا لَهُ__وَ الْبَل___ؤُا الْمُبي____نُ!» (106 / صافات)

«وَ فَ__تَ__نّ_____اكَ فُ__تُ___ون_____ا!» (40 / ط_____ه) (1)

(382) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تا وقت معلوم مهلت داده است خود بشر را هم به وسيله ملائكه كه تا دنيا باقى است باقى اند، تأييد فرموده است. لذا مى بينيم در پاسخ ابليس نفرموده: «اِنَّكَ مُنْظَر» (15 / اعراف) بلكه فرمود: «اِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرينَ» پس معلوم مى شود غير ابليس كسان ديگرى هم هستند كه تا آخرين روز زندگى بشر زنده اند.

اگر ابليس را تأييد كرد تا بتواند باطل و كفر و فسق را در نظر بشر جلوه دهد، انسان

(384) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

را هم با هدايت به سوى حق تأييد نمود و ايمان را در قلب زينت داد، و محبوب ساخت، و فطرت توحيدش ارزانى داشت، و به فجور و تقوى ملهمش نمود و نورى پيش پايش نهاد تا اگر ايم__ان آورد با آن نور در مي__ان مردم آمد و شد كند، و هم چنين تأييدات ديگر... «قُلِ اللّهُ يَهْدى لِلْحَقِّ،» (35/يونس) و «وَ لكِنَّ اللّهَ حَبَّبَ اِلَيْكُمُ الاْيمانَ وَ زَيَّنَهُ فى قُلُوبِكُمْ - و لكن خدا ايمان را محبوب دل شما كرده و آن را در دل هايتان زينت داده است،» (7 / حجر) و «فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدّينِ حَنيفا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النّاسَ عَلَيْها - روى دل متوجه دين حنيف كن كه فطرت خداست، آن فطرتى كه خلق را بر آن فطرت آفريده است،» (30 / روم) و «نَفْ__سٍ وَ ما سَوّيه__ا و فَاَلْهَمَه__ا فُجُورَه__ا وَ تَقْويها - به نفس و خلقت آن سوگند كه فجور و تقوايش را ملهمش كرد،» (7 و 8 / شمس) و «اَوَ مَنْ كانَ مَيْت__ا فَأَحْيَيْنهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُ__ورا يَمْشى بِه فِى النّاسِ،» (122 / انعام) و «اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَن__ا وَ الَّذينَ

امَنُ__وا فِ__ى

وجود شيطان عامل آزمايش انسان (385)

الْحَي_وةِ ال_دُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الاَْشْه__ادُ.» (51 / غافر)

بنابراين آدمى زاده آفريده اى است كه خودش به خودى خود عارى از هر اقتضايى است، نه اقتضاى سعادت دارد و نه شقاوت، و در بدو خلقتش نسبت به هر دو يك نسبت دارد، هم مى تواند راه خير و اطاعت را كه راه ملائكه است كه جز اطاعت از آن ساخته نيست اختيار كند، و هم راه شر و فساد، و گناه را كه راه ابليس و لشكريان او است و جز مخالفت و معصيت چيزى ندارد، بشر به هر راه كه در زندگى اش ميل كند به همان راه مى افتد و اهل آن راه كمكش نموده و آن چه را كه دارند در نظر وى جلوه مى دهند و او را به سرمنزلى كه راهشان به آن منتهى مى گردد هدايت مى كنند، حال آن سرمنزل يا بهشت است و يا دوزخ، يا شقاوت است و يا سعادت.

پس از آن چه گذشت اين معنا روشن گرديد كه مهلت دادن ابليس تا روز وقت

(386) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

معلوم از باب تقديم مرجوح بر راجح و يا ابطال قانون عليت نيست، بلكه در باب آسان ساختن امر امتحان است، لذا مى بينيم دو طرفى است و در مقابل ابليس ملائكه را هم مهلت داده است.(1)

آن معتقد شود نشود و در عقايد حقه كه هيچ شكى در آن ها نيست شك كند، و قساوت قلب به معناى صلابت و غلظت و خشونت آن است، كه از سنگ قاسى، يعنى سنگ سخت گرفته شده، و صلابت قلب عبارت از اين است كه عواطف رقيقه آن، كه قلب را در ادراك معانى حقه يارى مى دهد، از قبيل خشوع، رحمت، تواضع، و محبت در آن مرده باشد، پس قلب مريض آن قلبى است كه خيلى زود حق را تصور مى كند، ولى خيلى دير به آن معتقد مى شود، و قلب قسى و سخت آن قلبى است كه هم دير آن را تصور مى كند و هم دير به آن معتقد مى گردد، و به عكس، قلب مريض و قسى وسواس هاى شيطانى را خيلى زود مى پذيرد.

و اما القائات شيطانى، كه زمينه را عليه حق، و اهل حق تباه و خراب مى كند،

(388) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و در نتيجه زحمات انبياء و رسل را باطل نموده و نمى گذارد اثر خود را ببخشد و هر چند مستند به خود شيطان است، و لكن در عين حال مانند ساير آثار چون در ملك خدا قرار دارد، بدون اذن او اثر نمى كند، هم چنان كه هيچ مؤثرى اثر نمى كند، و هيچ فاعلى بدون اذن او عملى انجام نمى دهد، مگر آن كه به همان مقدار دخالت اذن مستند به او ش_ود، و آن م_قدار كه مستند به او مى شود داراى مصلحت، و هدف شايسته است.

و به همين جهت خداى سبحان در آيه مورد بحث مى فرمايد: اين القائات شيطانى خود مصلحتى دارد، و آن اين است كه مردم عموما به وسيله آن

آزمايش مى شوند، و آزمايش خود از نواميس عمومى الهى است، كه در عالم انسانى جريان دارد، چون رسيدن افراد سعيد به سعادت، و اشقياء به شقاوت، محتاج به اين ناموس است، بايد آن دو دسته امتحان شوند، دسته سوم هم كه منافقينى بيماردلند، به طور خصوص در آن

نظام آزمايش الهى و القائات شيطانى (389)

بوته قرار گيرند، چون رسيدن اشقياء به كمال شقاوت خود، از تربيت الهيه اى است كه در نظام خلقت مورد نظر است، هم چنان كه خودش فرمود: «كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُرَبِّكَ مَحْظُورا - ما هم اين دسته را و هم آن دسته را كمك مى كنيم و اين يارى دادن به هر دو دسته از عطاى پروردگار تو است، و عطاى پروردگار تو را هيچ مانعى و جلوگيرى نيست.» (20 / اسرى)

اين است معناى اين كه فرمود:تا آن چه راكه شيطان القامى كند مايه آزمايش بيماردلان و سنگدلان قراردهد... شيطان هم درشيطنتش مسخر خداى سبحان است، و او را در كار آزمايش بندگان، و فتنه اهل شك، و جحود، و دارندگان غرور، آلت دست قرار مى دهد.(1)

1- المي___زان ج 28، ص 276.

(390) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(391)

استدراج را مقيد كرد به راهى كه خود آنان نفهمند، براى اين بود كه بفهماند اين نزديك كردن آشكارا نيست، بلكه در همان سرگرمى به تمتع از مظاهر زندگى مادى مخفى است، و در نتيجه ايشان با زياده روى در معصيت پيوسته به سوى هلاكت نزديك مى شوند، پس مى توان گفت استدراج تجديدنعمتى بعدازنعمت ديگرى است تا بدين وسيله التذاذ به آن نعمت ها ايشان را ازتوجه به وبال كارهايشان غافل بسازد، هم چنان كه درآيه: «ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّى عَفَوْا،» (95/اعراف) و «لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذينَ كَفَرُوا فِى الْبِ__لادِ مَت__اعٌ قَليلٌ ثُمَّ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ،» (196 و 197 / آل عمران) گ__ذش___ت. (1)

معناى استدراج از نظر دين (393)

1- الميزان ج 16، ص 256.

(394) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آيه «اَفَاَمِنَ اَهْلُ الْقُرىآ،» (97 / اعراف) و آيه «اَوَ اَمِنَ اَهْلُ الْقُرىآ،» (98 / اعراف) و آيه «اَفَاَمِنُوا مَكْرَ اللّهِ،» (99 / اعراف) به كار رفته و آن اين است كه در دو آيه اول فاعل «أَمِنَ» را اسم ظاهر - اَهْلُ الْقُرى - آورد، با اين كه ممكن بود در آيه دومى ضمير آورده و بفرمايد: «اَوَ امِنوا» لكن اين كار را نكرد تا ضمير در آيه سومى كه فاعل فعل است به هر دو آيه برگشته و در نتيجه جمعيت هلاك شده در خ__واب غير جمعيت__ى به حساب آي_د كه در ح_الت غفل_ت و لعب دستخوش عذاب شدند.

و اما اين كه فرمود: «فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ» جهتش را در آيه اول بيان كرد، و آن اين بود كه فرمود: ايمن بودن از مكر خدا در حقيقت خود مكرى است از

معناى مكر الهى (397)

خداى تعالى كه دنبالش عذاب است، پس صحيح است گفته شود: مردم ايمن از مكر خدا زيانكارانند، زيرا همان ايمنى شان هم مكر خداست.(1)

ديگر به ميان آيد، همان سنت كه گفتيم حاكم بر سنت رزق است، يعنى سنت امتحان و استدراج و املا كه در اين صورت وضع صورتى ديگر به خود مى گيرد، (و به جاى چشاندن نمونه اى از آثار سوء اعمالشان، نعمت را به سويشان سرازير مى كند، تا به طور كلى با فساد خو بگيرند، و سراسر جهان براى نابوديشان يك جهت شده، عوامل و اسبابش براى منقرض ساختن آن بسيج شوند)، هم چنان كه فرمود:

«ثُمَّ بَدَّلْنا مَكانَ السَّيِّئَةِ الْحَسَنَةَ حَتّى عَفَوْا وَ قالُوا قَدْ مَسَّ ابآءَنَا الضَّرّآءُ وَ السَّرّآءُ

سنت امتحان از طريق اعطاى رزق و مجازات (399)

فَاَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ _ در آن هنگام بود كه سنت خود را عوض كرديم، و به جاى عقوبت نعمت همى داديم تا طغيان كردند و يا آثار سوء گناهان سابق خود را به وسيله نعمت ها از بين بردند و خرابى ها را آباد كردند، و ليكن به جاى اين كه به راه خداوند هدايت شوند گفتند: نيش و نوش جهان امرى است طبيعى، پدران ما نيز را هر دو داش_تند، پ_س ن_اگهان ايشان را گ_رفتي__م در ح_الى كه از م_جارى امور آگهى نداشتند.» (95 / اعراف) (1)

مقدار سرگرم و از سعادت خود غافل مى شود، و در شكر آن كوتاهى ن_موده، خ_رده خ_رده خداى ص_احب نعمت را فراموش مى كند، و از ياد او دور مى شود.

پس استدراج، دادن نعمت دنبال نعمت است، به متنعم تا درجه به درجه پايين آيد، و به ورطه هلاك نزديك شود، و قيد «مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ» براى اين است كه اين هلاكت از راه ن_عمت فراهم م_ى شود، كه ك_فار آنرا خير و س_عادت مى پندارند، ن_ه شقاوت و ش_ر.

روش استدراج و املاى الهى (401)

«وَ اُمْلي لَهُمْ اِنَّ كَيْدي مَتينٌ!»

معنى آيه اين است كه: من به كفار مهلت مى دهم تا در نعمت ما با گناه بغلطند، و هر ج__ور دلشان خواست گن__اه كنند، كه كيد من قوى است.

و اگر در اين آيه سياق را از (ما) كه عظمت را مى رساند، و مى فهماند به هر نعمتى ملكى موكل است به (مِنْ) برگردانيده، در آيه قبلى فرمود: ما چنين و چنان مى كنيم، و در اين آيه مى فرمايد: من چنين و چنان مى كنم، براى اين است كه املا و مهلت دادن همان تأخير اجل است، و در قرآن كريم هر جا سخن از اجل به ميان آمده، به غير خداى سبحان نسبتش نداده، مثلاً فرموده: «ثُمَّ قَضىآ اَجَلاً وَ اَجَلٌ مُسَمّىً عِنْدَهُ _ پس اجلى مقدر كرد و اجل نزد او نامبردار و معين شده است.» (2 / انعام) (1)

1- المي___زان ج 39، ص 85.

(402) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مدت__ى و مهلت__ى م__ال و فرزن__دان به ايشان دادي__م، از اين جه__ت بوده كه زي__اد دوستش__ان داشته ايم و يا ن__زد ما احت__رام داشتند؟ و خواسته اي__م خيرش__ان را زودت_ر به ايشان برسانيم؟

اجراى سنت الهى املاء و استدراج (403)

نه، بلكه نمى فهمند، يعنى مطلب برعكس است، ولى آنان حقيقت امر را درك نمى كنند، چه حقيقت امر اين است كه ما ايشان را املاء و استدراج كرده ايم، يعنى اگر از مال و فرزند بيشتر به ايشان مى دهيم، مى خواهيم در طغيان بيشترى فرو روند، و اين همان مضمونى است كه خداى تعالى مى فرمايد: «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لا يَعْلَمُونَ وَ اُمْلي لَهُمْ اِنَّ كَيْدي مَتينٌ - به زودى استدراجشان مى كنيم، از راهى كه نفهمند، و مهلتشان مى دهيم، كه كيد من متين است.» (44 و 45 / قلم)

اين كفار كه پنداشته اند مال و اولاد خير ايشان است، خيراتى است كه ما زودتر به ايشان رسانده ايم، به خطا رفته اند، و مال و اولاد خيرات نيست، بلكه استدراج و املاء اس__ت، خيراتى ك__ه در آن سرعت مى ش__ود آن است كه مؤمني__ن به خدا و رسول و روز ج__زا دارن_د، و آن اعم__ال صال__ح ايش__ان اس_ت.(1)

(404) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مغرور و گمراه (405)

خداى تعالى انبيايى در آن امم مبعوث نمود، و هر كدام از آنان امت خود را به توحيد خداى سبحان و تضرع در درگاه او و به توبه خالص متذكر مى ساختند، و خدا امت هاى نامبرده را تا آن جا كه پاى جبر در كار نيايد و مجبور به تضرع و التماس مسكنت نشوند به انواع شدت ها و محنت ها امتحان مى نمود، و به اقسام بأساء و ضراء مبتلا مى كرد، باشد كه به حسن اختيار به درگاه خدا سر فرود آورده و دل هايشان نرم شده و از خوردن فريب جلوه هاى شيطانى و از ركون به اسباب ظاهرى اعراض نمايند، ولى زحمات انبياء به جايى نرسيد، و امت ها در برابر پروردگار سر فرود نياوردند، بلكه اشتغال به مال دنيا دل هايشان را سنگين نمود، و شيطان هم عمل زشتشان را در نظرشان جلوه داده، ياد خداى را از دل هايشان ببرد.

وقتى كارشان به اين جا رسيد خداى تعالى هم درهاى همه نعمت ها را به رويشان

(406) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

گشوده و چنان به انواع نعمت ها متنعمشان كرد كه از شدت خوشحالى به آن چه كه از نعمت ها در اختيار داشتند غره شده و خود را از احتياج به پروردگار متعال بى نياز و مستقل دانستند، آن وقت بود كه به طور ناگهانى و از جايى كه احتمالش را نمى دادند عذاب را بر آنان نازل كرد، يك وقت به خود آمدند كه ديگر كار از كار گذشته، و اميدى به نجات برايشان نمانده بود و به چشم خود ديدند كه چگونه از جميع وسايل زندگى ساقط مى شوند: «فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذينَ ظَلَمُواْ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِ الْعلَمينَ!»(45/انعام) (1)

1- المي___زان ج

13، ص 140.

سنت استدراج و مكر الهى در جوامع مغرور و گمراه (407)

لِلّ__هِ الْمَكْ__رُ جَميع__ا!» (42 / رعد)

بنابراين جميع اين مكرها و مخالفت ها و ظلم ها و تعدياتى كه از مردم نسبت به

دخالت مكر الهى در نتيجه اعمال (409)

وظايف دينى انجام مى گيرد، و هم چنين برخورد آن ها با حوادثى كه باطن آن ها را بروز مى دهد، مكر و املاء و خدعه اى است الهى، چه آن كه از حقوق بندگان بر خدا اين است كه آن ها را به عاقبت امور و سرانجام افعال خود برساند، و خداوند هم آن ها را به عاقبت اعمالشان مى رساند، و خداوند در كار خود پيروز است.

همين مكر و املاء و استدراج وقتى كه به شيطان نسبت داده مى شود از اقسام كفر و معاصى مى گردد، و كشيدن به طرف آن ها دعوت، وسوسه، وحى، نزوع اضلال است و حوادثى كه آدمى را به طرف آن ها مى خواند زينت شيطان و وسايل و ريسمان شبكه هاى اوست كه بدان بندگان را به دام مى افكند، چه آن كه شيطان با اين وسايل، بندگان الهى را اغواء نموده و با وسايلى كه در دست دارد آن ها را گمراه مى نمايد. و اما مرد مؤمنى كه ايمان در قلبش رسوخ كرده و در موقع برخورد با حوادث جز از اوامر

(410) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

الهى پيروى ننموده عبادت و اطاعت او را مى نمايد، از كسانى است كه مفهوم توفيق و ولايت الهيه و هدايت به معناى اخص يك نحو انطباقى بر وضع خاص او پيدا مى كند و خدا مى فرمايد: «وَ اللّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ،» (13 / آل عمران) و «وَ اللّهُ وَلِىُّ الْمُؤْمِنينَ،» (68 / آل عمران) و «اَللّهُ وَلِىُّ الَّذينَ امَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ،» (257 / بقره) و «يَهْديهِمْ

رَبُّهُمْ بِايمانِهِمْ،» (9 / يونس) و «اَوْ مَنْ ك_انَ مَ_يْتا فَ_أَحْ_يَيْنهُ وَ جَ_عَلْنا لَ_هُ نُ_ورا يَ_مْشى بِ_ه فِ_ى النّاسِ؟» (122 / انعام)

و نام توفيق و ولايت و هدايت در جايى است كه اين امور به ذات مقدس الهى نسبت داده شود و اما در صورتى كه به ملائكه استناد داده شود نام آن تأييد است و خداوند مى فرماي__د: «اُولئِ__كَ كَتَبَ ف__ى قُلُوبِهِ__مُ الاْيمانَ وَ اَيَّدَهُمْ بِروُحٍ مِنْهُ!» (22 / مجادله) (1)

1- المي___زان ج 7، ص 55.

دخالت مكر الهى در نتيجه اعمال (411)

متذكر شده و نيز توجه داده كه اين مهلت براى زياد شدن حجم گناه ايشان است و خيلى روشن است كه اين حالت مربوط به بخل در مال و عدم انفاق در راه خداست چه آن كه تنها دلخوشى و مايه مباهات ايشان همان جمع آورى مال است لذا در اين جا روى سخن را به ايشان فرموده و مى گويد توجه داشته باشيد اين بخل براى شما شر است و از اين كه از مال «بِما اتيهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ،» تعبير فرموده براى اين است كه به

مهلت كفار عامل بدبختى و ازدياد حجم گناه (413)

علت سرزنش و رمز اين ملامت اشاره اى فرموده باشد و جمله «سَيُطَوَّقُونَ» در حقيقت علت است براى شر بودن بخل.(1)

1- المي_________زان ج 7، ص 134.

(414) تدبير و تقدير در نظام آفرينش